Yazar - Richard Wilbur

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Evin en ucundaki odasında

Işık kırılıp, camlara ıhlamur dalları çarparken

Kızım bir hikaye yazıyor.

Merdivende durup dinliyorum
Kapalı kapısının ardında bir daktilo karmaşası
Küpeşteden salınan zincirin sesi gibi.

Evet genç, ama kızımın hayatı 

Dev yüklerle dolu, bazısı çok ağır:
Ona kolay gelsin diyorum içimden

Ama birden duruyor
İçimden geçen kolaylığa itiraz eder gibi
Sessizlik büyüyor, sanki

Bütün ev durgun, düşünüyor.
Sonra aniden bir sürü tuş darbesiyle
Yeniden başlıyor, derken yine sessizlik.

Şaşkın sığırcık kuşunu hatırlıyorum
İki yıl önce tam bu odaya girivermişti
Nasıl gizlice süzüldük ve bir pencereyi açtık

Ve sonra geri çıktık korkmasın diye;
Sonra çaresiz bir saat boyunca kapı aralığından
Seyrettik o ince, vahşi, kara

Ve yanardöner yaratığı
Işığa uçup, cama vurup, boş eldiven gibi düşerken
Sert zemine ya da masaya,

Sonra tortop, kanlar içinde bekleyip
Yine denerken; sonra nasıl sevindik
Aniden kendinden çok emin

Havalanıverdi bir sandalyenin arkasından
Dümdüz uçup doğru pencereyi buldu
Dünyanın pervazında kayboldu

Unutmuştum, canım, aslında bu iş hep
Ölüm kalım meselesi. Sana yine aynı şeyi
Diliyorum ama daha büyük bir güçle... 

Çeviren: Ümit Ünal

The Writer - Richard Wilbur

In her room at the prow of the house
Where light breaks, and the windows are tossed with linden,
My daughter is writing a story.

I pause in the stairwell, hearing
From her shut door a commotion of typewriter-keys
Like a chain hauled over a gunwale.

Young as she is, the stuff
Of her life is a great cargo, and some of it heavy:
I wish her a lucky passage.

But now it is she who pauses,
As if to reject my thought and its easy figure.
A stillness greatens, in which

The whole house seems to be thinking,
And then she is at it again with a bunched clamor
Of strokes, and again is silent.

I remember the dazed starling
Which was trapped in that very room, two years ago;
How we stole in, lifted a sash

And retreated, not to affright it;
And how for a helpless hour, through the crack of the door,
We watched the sleek, wild, dark

And iridescent creature
Batter against the brilliance, drop like a glove
To the hard floor, or the desk-top,

And wait then, humped and bloody,
For the wits to try it again; and how our spirits
Rose when, suddenly sure,

It lifted off from a chair-back,
Beating a smooth course for the right window
And clearing the sill of the world.

It is always a matter, my darling,
Of life or death, as I had forgotten. I wish
What I wished you before, but harder.

Bir Zalimin Mezartaşı W. H. Auden

Bir cins mükemmellik peşindeydi her zaman
İcat ettiği şiiri anlamak çok kolaydı
Avucunun içi gibi bilirdi, beşer şaşar.
Ordulara, donanmalara hayli hayrandı
Gülerse sayın vekiller kahkahayla coşar
Ağlarsa ölürdü sokaklarda küçük çocuklar

Çeviri: Ümit Ünal

Epitaph on a Tyrant  - W. H. Auden   

Perfection, of a kind, was what he was after,
And the poetry he invented was easy to understand;
He knew human folly like the back of his hand,
And was greatly interested in armies and fleets;
When he laughed, respectable senators burst with laughter,
And when he cried the little children died in the streets.

A Dialogue with David Mamet by Umit Unal

An empty bar at JFK Airport, New York. Winter 2007. Evening.


A MAN of around 60 with short hair, stubble and thick horn-rimmed glasses having a drink on his own in the bar.


A well-padded guy in his 40s, again with stubble and glasses (ME), is staring at him from the other corner of the bar. The MAN seems immersed in a world of his own; he isn’t even aware of the guy staring. He finishes his drink and orders another.


The other guy drains his glass in one. He pauses for a moment, waits, summons up his courage and finally makes up his mind: he now edges nervously towards the MAN. In an obviously foreign accent, he ventures in English:


ME: Mr M-Mamet?


The MAN in glasses snaps out of his reverie and turns to him.


MAN: Who?


He shoots the guy a squinting glance. Turning to face front:


MAN: No!


ME: (smiling) I recognize you from your pictures.


MAN: (brusque, facing front) I said no. Beat it!


ME: (smiling persistently, not moving) There’s something I wanted to ask you. When you say it’s much easier to write great dialogue than to write great plots...


MAN: (spins around with an imperious look) Fuck you! Who are you anyway?


ME: Just a fan of yours. From Turkey. I also write scripts and dir..


MAN: (interrupts) Can’t you see I’m busy? I told you, beat it!


ME: (goes nowhere, with child-like insistence) I’ll only take a second of your time. Less than 1500 words.


The bespectacled man turns and glances at the guy again.


MAN: Jeez, what is this bullshit? Look, if you’re gonna try selling me something...


ME: No, no, of course not. I’m a fan of your writing, your films... Look, when I first started writing, your films--the ones I saw--they made a big...


MAN: I see...


ME: ...they made a big impact on me. I loved House of Games.


MAN: ...OK. Thanks. Now...


ME: Glengarry Glen Ross... I know it backwards. I’ve probably watched it 50 times.


MAN: That’s nice! Thanks a lot. Goodbye! (dismisses the guy with a wave of the hand)


ME: (ignoring the gesture) Most recently Edmond... I loved it... It came to the Istanbul Film Festival. Nothing beats your style of dialogue. Even films where you only wrote the screenplay, they’re like completely yours. Edmond’s the same: it has you written all over it. Can I ask you a...


MAN: (interrupts again, impatient, trying to stifle his irritation) Look, I don’t have time. (just then, the barman hands him his refreshed glass; as the man pays...) Let me drink this in peace and catch my flight. If you don’t mind...


ME: (gabbling) One question and maybe a piece of advice... Your dialogue writing has taught me so much. Short, clipped sentences. Natural, but incredibly rhythmic flow. And depth... Combining humour and horror, wit and tragedy in the same...


MAN: (interrupts) OK, OK! (gives in, despairing, takes a deep breath) Ask your question and go!


ME: I ran across something you said on the internet.


MAN: Snatches of anything anyone said are all over the place. The internet’s a trash can as much as a gold mine... (as though writing in the air) “What makes me so aggressive is having a small penis...”


ME: Sorry?


MAN: If you get to be famous enough, you might find your name attached to some bullshit remark one day. “What makes me so aggressive is having a small penis,” or “I can’t take alcohol. I drink at airport bars and harass the first celebrity I find, knowing full well I’ll regret it next morning.” Signed: you... Your, you know... Name. What would you say then?


ME: (smiles, swallows the rebuke, sheepish, but not giving up) You said: “It’s much easier to write great dialogue (which is a talent and not really very much of an exertion) than to write great plots. So we playwrights do the next best thing to writing great plots: we write bad plots. And then we fill up the empty spaces with verbiage.”


MAN: (laughs) No shit, you did memorize it!


ME: (laughing) But then... I mean... You’re a writer who writes flawless plots like in House of Games. And your mastery of dialogue...


MAN: (with finality) I didn’t say that...


ME: (faltering for a moment) There’s a website on writers, it was there, as a quote...


MAN: I didn’t say it...


ME: David Mamet was written underneath. I have a hunch you’re just kidding, but...


MAN: (interrupts) Look, buddy, I’m not Babet. I know nothing about that stuff... I’m here minding my own business...


ME: (corrects him): Mamet!


MAN: Excuse me?


ME: David Mamet.


MAN: Whatever the fuck he is...


ME: A playwright, screenwriter and director.


MAN: He must be a hard worker... But I’m not your man.


ME: I’ve seen a few pictures of you, plus an interview on the internet... You look a lot like...


MAN: (interrupts) Sounds like you spend your life on the internet. Look at the computer screen too long and you’ll fuck your eyes. Get out, breathe. Life’s out there on the street.


ME: For a foreigner in the US... The street’s kind of scary...


MAN: (as though saying something trivial) Behind every fear there’s a wish. Go mingle with the crowd. Forget Mamet, Manet, whoever the fuck. Find your own voice and all the rest. If you want some advice, here you go, that’s my advice.


ME: (hung up on the man’s first sentence; repeats the words to himself in a whisper as though trying to figure out where he remembers them from) “Behind every fear there’s a wish.” (lost for words at first, then excitedly, with a smile) Thanks.


MAN: Now get lost.


ME: Thanks. I wish we could’ve talked...


MAN: I said get lost!


I walk away smiling to myself. I think the bespectacled man in the bar had to be David Mamet seeing he was able to quote from Edmond, but neither I nor the audience will ever know the truth.


(*) This conversation didn’t take place during some miraculous encounter with David Mamet (or his lookalike) at a bar in New York’s JFK Airport. Here in Istanbul, as I was thinking about what to write for this book and surfing the internet for inspiration, I found a David Mamet quote (the one cited above) on a website for aspiring writers.


It’s unlikely that a writer who’d written a plot as complex and unpredictable as House of Games would make light of his own dialogue writing when this is his greatest strength. I later dreamed up this conversation and tried to reproduce Mamet’s dialogue style as I wrote it. The sense of tragedy in David Mamet’s perception of the world, his anger, compassion, ruthlessness and sometimes all-enveloping jet-black humour have naturally influenced my own perspective along with several other artists. But I can say I’ve been influenced most by his dialogue technique. There are shades of his style and technique in the monologues of 9 and dialogues of ARA, Anlat İstanbul (Istanbul Tales) and my last three (yet to be made) screenplays. If I ran into him for real, I perhaps wouldn’t be so bold or brazen; but if I dared to open my mouth, I’d say something similar to the above. Of course I’ve no idea how he’d respond...

This article has been published in a book titled : "Film Festivali’nin 30 Yılından 20 Yönetmen" - "20 Directors from 30 years of the Film Festival". 20 directors chose 20 favourite films/directors and wrote some piece about them for the 30th anniversary of Istanbul Film Festival. Translated by: Lucy Wood

david mamet ile bir dialog - ümit ünal

New York JFK Havaalanında tenha bir bar. 2007 kışı. Akşam.

60 yaşlarında, iri kemik çerçeveli gözlükleriyle, kısa saçlı, kirli sakallı bir ADAM barda tek başına bir şey içmektedir. 

40 yaşlarında, şişman ve yine gözlüklü ve sakallı bir adam (yani BEN), barın diğer köşesinden ona ısrarla bakmaktadır. Kendi dünyasına gömülmüş gibi görünen ADAM onun bakışının farkında bile değildir. İçkisini bitirir, yenisini söyler.

Diğer adam bardağındaki içkiyi bir dikişte boşaltır ve bir an durur, bekler, cesaretini toplayıp zor bir karar vererek, ürkekçe, ADAM’ın yanına yaklaşır. Yabancı olduğunu belli eden bir İngilizce aksanla

BEN: Mr. M..Mamet?

Gözlüklü adam daldığı noktadan sıyrılarak döner.

ADAM: Kim?

Bir an için gözlerini kısarak gelene bakar. Önüne dönerken

ADAM: Hayır!

BEN: (Gülümseyerek) Sizi resimlerinizden tanıyorum.

ADAM: (Ters, önüne bakarak) Hayır dedik. Uza!

BEN: (Kıpırdamadan, ısrarla gülümseyerek) Size sormak istediğim bir şey var, acaba “İyi diyalog yazmak, iyi olay örgüsü yazmaktan çok daha kolaydır” derken...

ADAM: (Bir an dönüp üstten bakarak) Hastir! Sen de kimsin?

BEN: Sadece bir hayranınız efendim. Türkiye’den. Ben de senaryo yazarı ve yönet..

ADAM: (Keser) Çok meşgulüm, uza dedik!

BEN: (Uzamaz, çocuk gibi ısrarlı) Çok az vaktinizi alacağım. Bin beş yüz kelimenin altında.

Gözlüklü adam dönüp bir an yine ona bakar.

ADAM: Ne saçmalıyorsun be adam? Bak bir şey satmaya kalkacaksan...

BEN: Yok yok, rica ederim. Yazdıklarınızın, filmlerinizin hayranıyım... Bakın henüz ilk işlerimi yazarken gördüğüm filmleriniz bende büyük etki..

ADAM: Anladım...

BEN: ..büyük etki yarattı. “House of Games”, bayılmıştım.

ADAM: ..ok, teşekkürler, şimdi...

BEN: “Glenngarry Glen Ross”... Ezbere bilirim. Herhalde 50 kere seyrettim.

ADAM: Ne hoş! Çok sağol. Güle güle! (Eliyle uzaklaş gibi bir hareket yapar.)

BEN: (Hiç tınmadan) En son “Edmond”... bayıldım... İstanbul’da film festivaline gelmişti. Diyalog üslubunuzun üstüne yok. Sadece senaryosunu yazdığınız filmler bile bana bütünüyle sizin filminiz gibi gelir, “Edmond”da da damganız var. Bir soru sora..

ADAM: (Yine keser, sabırsız, kızgınlığını bastırmaya çalışarak) Bak, zamanım yok. (Bu sırada barmen yeni içki kadehini uzatır, adam parayı öderken) Şu kadehi huzur içinde içip uçağımı yakalayacağım. Kusura bakmazsan..

BEN: (Çok hızlı konuşarak) Bir soru ve belki bir tavsiye... Sizin diyalog yazarlığınız bana da çok şey öğretti. Kısa kesik cümleler. Doğal ama inanılmaz ritmik akış. Ve derinlik... Mizahla dehşeti, şakayla trajediyi aynı cümlede..

ADAM: (Keser) Ok! Ok! (Teslim olur, çaresiz, derin bir nefes alır) Sor sorunu ve git!

BEN: Internette bir sözünüze rastladım.

ADAM: Her yerde herkesten laf kırpıntıları çıkıyor. Internet hem bir hazine sandığı hem de bir çöplük...  

(Eliyle havaya yazarmış gibi) “Penisim küçük olduğu için bu kadar saldırganım”...

BEN: Nasıl?

ADAM: Yeterince ünlü olursan bir gün saçma sapan bir lafın altında kendi imzanı görebilirsin. “Penisim küçük olduğu için bu kadar saldırganım,” ya da “Bünyem alkol kaldırmıyor. Ertesi sabah pişman olacağımı bile bile havaalanı barlarında içip karşıma çıkan ilk ünlüyü taciz ediyorum” İmza: Sen... Senin şeyin.. ismin. Ne diyeceksin o zaman?

BEN: (Gülümser, azarı yutar, utangaç ama vazgeçmeden) Demişsiniz ki: “İyi diyalog yazmak, iyi olay örgüsü yazmaktan çok daha kolaydır. Diyalog yazmak bir emek ürününden çok bir yetenektir. Biz oyun yazarları, iyi olay örgüleri kurmak yerine ikinci en iyi yolu seçiyoruz ve kötü olay örgüleri kuruyoruz. Sonra da boşlukları laf ebeliğiyle dolduruyoruz.”

ADAM: (Güler) Ezberlemişsin gerçekten!

BEN: (Gülerek) Şu var ki... yani.. siz “House of Games” gibi mükemmel bir olay örgüsü kuran bir yazarsınız. Diyalog ustalığınız da..

ADAM: (Kestirir atar.) Ben demedim o lafı...

BEN: (Bir an duraksayarak) Yazarlarla ilgili bir sitede alıntı olarak...

ADAM: Demediiim...

BEN: Altında David Mamet yazıyordu. Bana şaka yapıyormuşsunuz gibi geldi ama...

ADAM: (Keser) Bak aslanım, Ben Babet değilim. Anlamam bu nanelerden... Burda kendi halimde...

BEN: (Düzeltir) Mamet!

ADAM: Efendim?

BEN: David Mamet.

ADAM: Her ne boksa...

BEN: Oyun yazarı, senaryocu ve yönetmen.

ADAM: Çok çalışkan olmalı... Ama ben sandığın adam değilim.

BEN: Birkaç resmini görmüştüm bir de internette bir roportajını... Ona çok benzi...

ADAM: (Keser) Hayatın internette geçiyor galiba. Bilgisayar ekranına çok bakarsan gözlerine böyle koyarlar. Çık biraz nefes al. Hayat sokakta.

BEN: Amerika’da bir yabancı için.. sokak korkutucu biraz da...

ADAM: (Önemsiz bir şey der gibi) Her korkunun arkasında bir dilek vardır. Git kalabalığa karış, mamet mi manet mi ne s.kimse unut, kendi sesini bul, vesaire vesaire, tavsiye istiyorsan al bu da tavsiyem...

BEN: (Duyduğu ilk cümleye inanamaz gibi takılmıştır. Fısıldayarak, nerden hatırlıyorum ben bunu der gibi içinden tekrarlar.) “Behind every fear there is a wish”. ( Önce ne diyeceğini bilemez, sonra gülümseyerek büyük heyecanla) Teşekkürler.

ADAM: Bas git şimdi.

BEN: Teşekkürler. Keşke daha uzun konuşa..

ADAM: Bas dedik!

Ben kendi kendime gülümseyerek uzaklaşırım. Barda kalan gözlüklü adam “Edmond”dan alıntı yapabildiğine göre kesin David Mamet’ti, diye düşünürüm ama gerçeği ne ben ne de seyirci öğrenemez.

(*) Bu konuşma New York’ta JFK havaalanında bir barda David Mamet ya da bir benzeriyle mucizevi bir karşılaşma sırasında gerçekleşmedi. Ben İstanbul'da, bu kitapta yer almak üzere bir yazı düşünür ve ilham olsun diye Internette dolanırken edebiyat heveslileri için açılmış bir sitede David Mamet’ten bir alıntı okudum. Yukarıda Türkçesini yazdığım alıntının orijinali şöyleydi:

It is much easier to write great dialogue (which is a talent and not really very much of an exertion) than to write great plots. So we playwrights do the next best thing to writing great plots: we write bad plots. And then we fill up the empty spaces with verbiage.”

"House of Games” gibi karmaşık ve sürprizli bir olay örgüsünü kurmuş bir yazar, en güçlü yönü olan kendi diyalog yazarlığını herhalde küçümsemezdi. Ardından bu konuşmayı hayal ettim ve onun diyalog üslubunu taklit etmeye çalışarak yazdım. David Mamet’in dünyaya bakışındaki trajedi duygusu, öfke, merhamet, acımasızlık ve hepsini yer yer sarmalayan kapkara mizah benim dünyaya bakışımı başka birkaç sanatçıyla birlikte elbette etkilemiştir. Ama en çok da diyalog tekniğinden etkilendiğimi söyleyebilirim. “9”un monologlarında, “ARA” ya da “Anlat Istanbul”un ya da henüz filme dönüşmemiş son üç senaryomun diyaloglarında onun tekniğinden, üslubundan izler vardır. Gerçekte karşılaşsam belki bu kadar cesur ve ısrarcı olamazdım ama konuşmayı denesem yukarıdakine benzer şeyler söylerdim, o ne derdi bilemem elbette. 

BU YAZI "ISTANBUL FİLM FESTİVALİ'NİN 30 YILINDAN 20 YÖNETMEN" KİTABINDA YER ALDI.

Önce "içindeki çocuk"u öldür!

Fotoğraf: http://www.flickr.com/photos/notmpres/

“İçindeki Çocuk” lafını ilk kim icat etti acaba? İş toplantılarında ya da “reality-show”larda gayet pişkin, içinde çocuk mocuk olması gayet imkansız insanlardan bu lafı duyduğumda beni bir sıkıntı basıyor, sormayın... Ama bu laf da herhalde ilk söylendiğinde bugünkü kadar kulak tırmalayıcı bir klişe değil, kullanışlı bir mecaz olarak algılanmıştı. Her mecaz, her deyim, her anlatım biçimi ilk kullanıldığında özgündür, ikinci kullanışta taklit olur, üçüncüde klişeye dönüşür.

Sanat alıcıları, okurlar ya da izleyiciler genellikle tembeldir. Çoğu, sanatı “günlük sıkıntılarından kurtulmak”, “rahatlamak” için vs kullanır. Doğru dürüst, karşılıklı etkileşime dayalı, hayatı ve alışkanlıkları değiştirebilecek bir sohbeti değil, pohpohlayıcı ve sakinleştirici monologları özlerler. Bildikleri bir dünyayı, tanıdıkları tınıyı ararlar. Daha önce 50 kere gördükleri bir klişe, dinledikleri şarkıda, okudukları kitapta ya da gördükleri filmde karşılarına çıkınca eski bir dostu görmüş gibi sevinirler: “İçindeki Çocuk”, “Hasretle Öten Bülbül”, “Yasak Elma”, “Bilge Sarhoş”, “Altın Kalpli Orospu”, hangi birini saysam öbürünün hatırı kalacak...

Seslendiği “kitle”nin zaaflarını ve reflekslerini bilen işbilir sanatçılar da yapıtlarını klişelere boğar. Coelho ya da Ümit Yaşar, “Maskeli Beşler” ya da “Karanlıkta Dans”, “seçkin” ya da ticari sanat, az kullanılmış ya da cılkı çıkmış farketmez, klişe klişedir. Alıcısını kendisi kadar akıllı görmeyen, eşit bir ilişkide karşılıklı bir şey anlatmayı değil kitlenin “böğrüne böğrüne çalışmayı” tercih eden bu tür sanatçıları (bkz: manipulatör) bazen takdir ettiğim olur ama sevmem, sevemem.

Tabii klişe kullanımı, kurnazların elinde para basmaya yarayabilir. Ama bir de işini yeni öğrenen, ya da yeterince bilmeyenler var ki, bazen özentiyle, çoğu zaman da farkına varmadan klişelerin kurbanı olurlar.

Kısa Film klişeleri.
Kısa film özgür bir alan, ticari sinemanın dışında, kendi başına bir anlatım aracı olabilir. Son yıllarda çok sevindirici bir şekilde kısa filme ilgi yaygınlaştı, kısa filmi destekleyenler, yarışmalar çoğaldı. Video/bilgisayar kullanımının gelişmesiyle kısa film yapanlar da arttı. Kaderin bir cilvesi, son 3-4 yıldır sık sık kısa film jürilerine çağrıldım ve sanırım ülkemizde son yıllarda yapılan kısa filmlerin çoğunu gördüm. Jürisi olduğum son yarışmaya yaklaşık 400 film katılmıştı. Tabii sayısal artış, özgün ve yaratıcı fikirlerin de artması demek değil. Gerçekten bir derdi olan ve bu derdi özgün bir dille anlatmak isteyen genç sinemacılar var ama işin kolayına kaçan ve klişelere düşenler daha fazla... Yıllar içinde gördüğüm yüzlerce kısa filmi düşününce, bazı klişelerin tuhaf bir şekilde tekrar tekrar karşımıza çıktığını ve bundan çok sıkıldığımı farkettim ve kısa filmciler için bir “YASAKLAR LİSTESİ” hazırlamaya karar verdim. Dünya hakimi olduğum zaman kısa filmlerde hemen yasaklanacak şeyler şimdilik şunlar:

Filmi sabah uyanışla başlatmak: Bir çok kısa film kahramanın uyanışıyla açılıyor. Bir çok kötü uzun metraj film gibi... Hikaye ancak kahramanımız büyük desenli nevresimler arasından çıkıp, yüzünü yıkayıp, uzun uzun kahvaltısı ettikten sonra başlayabiliyor. Yasak kardeşim. Konuya öğlen girin, doğrudan hikayenizi anlatın.

Kelime oyunlu isim: Şu an uyduruyorum: İNSA(N/F)SIZLIK ya da DÜŞünÜŞ ya da İSTAN/BULAMADIM... Bir şiirde görseniz hoşunuza gider mi böyle basit kelime/harf oyunları? Benim gitmez. Niye kısa filmde, hele filmin isminde hoş olduğunu düşünenler hala var? Yasak!

Uzun jenerik özentisi: Bu gözler, 8 dakikalık bir filmde 3 dakikalık jenerik gördü. Lütfen sadece isminizi perdede ışıldarken görmek için film yapmayın. Başka dertleriniz olmalı. (Lütfen diyorum bak.)

Flu çerçeveli rüya/geriye dönüş: Acı ama gerçek, bunları da hala yapan şaşılacak kadar çok filmci var. Rüya sahnesini buğular içinde bir çerçeveye yerleştiriyorlar, geriye dönüş sahneleri de bulanık, siyah-beyaz ya da farklı renkli yapılıyor. Bunlar 1950’lerde bitti, yapmayın etmeyin. Bazı bunak uzun metraj yönetmenleri hala bu efektleri kullanıyor olabilir ama siz onların alternatifi olmak için başlıyorsunuz bu işe, şaka yapmak gibi bir amacınız yoksa bunlara gönül indirmeyin.

Geniş açı/Yakın plan: Geniş açı objektifle yakın plan çekerseniz oyuncunuzun yüzü deforme görünür. Ama kahramanınızı her korkunç ya da bunalımda göstermek istediğinizde geniş açı objektifi burnuna dayamanız gerekmez. Başka yol bulun.

Mim, mimci: Biraz eskilerde kalan, soyu tükenen bir klasik. Bazı kısa filmciler, “görsel” anlatımın pantomim olduğunu düşünür ve mimci figürüne yer verir. Kesinlikle yasak.

Vitrin mankeni: Bazı kısa filmciler bir evde vitrin mankeni bulunmasını nedense çok avant-garde bir dekorasyon fikri sanıyorlar. Vitrinde kendi işini yapmadığı sürece manken yasak. Hele soyut mekanlarda (çayır, vs) manken kullanmak duble yasak.

Maske: Açıklama filan yok. Yasak!

Snatch, Reservoir Dogs, Pulp Fiction: Bir kuşak bu filmlerin stiline fazla kapılıp haydutları “seksi” bulma olayını fazla abartmış maalesef. Sürüyle minik “Snatch” ve “Pulp Fiction” gördüm. Artık yasak efendim... Hırsızlar, tetikçiler vb, başka meslek beceremediği için silaha, çalıp çırpmaya, cinayete sarılan, korkunç insanlardır. Gerçek hayatta bir haydut, akranı bir marangoz, muhasebeci, eczacı ya da tamirciden daha akıllı ve yakışıklı değildir. Haydutları esprili, maceracı, çekici gösteren ve bu filmlere uzaktan yakından benzeyen herşey sonsuza kadar yasak.

Bank: Bir bankta başlayan, bir bank çevresinde dönen ne çok film var bilseniz... Kahramanlarınız başka yerde karşılaşsın, başka yere otursun, olay banktan uzakta gelişsin.

Mum ışığı: Mum tek başına gizem ve romantizm demek değildir. Yüzlerce kısa filmde gizem/romantizm anlarında mum görmekten ben çok sıkıldım.

El/ayak detayıyla hikaye anlatmak: Yalnızca son yarışmada bile 3 film, sadece el veya ayak detayları göstererek bir hikaye anlatmaya çalışıyordu. Eller buluşur, aşık olur, evlenir, sevişir, kavga eder vs... Ekonomik ama suyu çıkmış bir anlatım. Buraya kadar olanları affediyorum ama bundan sonra yasak.

Ünlü müzik parçaları özellikle Pink Floyd: Ünlü bir müzik parçasının test edilip onaylanmış etkisine güvenerek anlatım kurulmamalı. Pink Floyd’un (mesela Money’nin girişinin) sizden önce nerelerde, kimbilir kaç yüz kere kullanılmış olabileceğini bir düşünün. Vazgeçin. Ya bilinmeyen bir şey bulun, ya kendi müziğinizi yaratın ya da müziksiz film yapın.

Geri giden saat: Vaktin geçişini göstermek için sık sık araya giren yakın plan saat, vakit baskısını göstermek için hızlı işleyen saat, aniden duran saat.. derken bir de geri giden saat çıktı başımıza. Aman!

İstiklal Caddesi: İstiklal Caddesi, yüzyılı aşkındır İstanbul’un hatta Türkiye’nin gizli merkezi, sahnesi, kalbi. Tamam ama burda yeterince kısa film çekilmedi mi? 1-2 km’lik bir parkurda işleyen dekoratif bir tramvayı çekip durmanın ne manası var? İkinci bir emre kadar İstiklal Caddesi yasak.

Makyaj: Günümüzde sinemada makyajla inanılmaz şeyler yaratılabiliyor ama ancak çok paranız ve tecrübeli makyajcılarınız varsa... Evde kendi kendinize uygulamayın, çok rica edeceğim, 20 yaşında gençleri saçına pudra sürerek 50 gibi gösteremezsiniz. Komik olmaya çalışmıyorsanız makyaj yasak.

Kafaya kurşun sıkmak: Tuhaf bir şekilde son dönem kısa filmlerde kendi beynini ya da düşmanının beynini tabancayla dağıtmak moda olmuş. Bu bizi yukardaki “Snatch”, “Reservoir Dogs” yasağına ve hatta “Kurtlar Vadisi” vs yasağına götürecek ama artık yerim dar. Beyninizin bir kurşunla duvara dağılması, kötü bir şeydir. Mümkünse, yasak!

Bence sahici ve kalıcı bir söz söylemek için önce dilimizi, kafamızı kirleten klişeleri atmak, temizlemek lazım. İyi bir sanat yapıtı için gerçek dertler, arzular, oyunlar ve bütün bunları başkalarından yüzlerce kere duyduğu, gördüğü gibi değil kendi bulduğu bir sesle aktaran bir dil/anlatım gerek. Dili, dünyayı her seferinde yeniden kurmak gerek. Yine de biliyorum, bizim işlerimizde kural, yasak yok. Bir gün bakarsınız, delinin biri çıkar, yukarda saydığım bütün klişeleri ve daha beterlerini kullanır ama yine de özgün bir şey yaratır. Ama ben bu listeyi şakadan anlayanlar için yazdım. Zaten, şakadan anlamayanlara kısa film yapmak en baştan yasak.

Bu yazı Rolling Stone dergisinin 2007 Nisan sayısında yayınlandı.

"Teyzem" - "Işık Gölge Oyunları" kitabından.

Teyzem: Bu Yaşanmış Bir Hikayedir.

Teyzem’in gerçek hikayesi Bursa’da yaşanmıştı:

Teyzem çok genç yaşta evlenmiş ve bir yıl içinde kucağında çocuğuyla ailesinin yanına dönmüştü. Evde tutucu bir üvey baba ve hastalıklarıyla uğraşmayı bir tür şefkat arayışına, ilişki biçimine dönüştürmüş bir anne vardı. Annem, anneannem ve üvey dedemle çatışmaları yüzünden, ailesiyle ilişkilerini çok gevşek tutuyordu. Bu yüzden teyzemi ilk defa yedi yaşımda görmüştüm. Kendisini ev işlerine ve benden üç yaş küçük kızına adamış sessiz sedasız bir kadındı. Sessiz sedasızlığı sonraki yıllarda daha zehirli bir içe kapanmaya dönüştü ve teyzem, anneannemin feci bir tutkuyla koltuklar, sehpalar, büfeler, aynalar, kadife perdeler, cam biblolar vesaireyle tıka basa doldurduğu evde kimsenin dikkatini çekmeyen, varlığı yokluğu bir eşyalardan birine dönüştü. Ama ev eşyaları, hatıraları en yoğun çözünürlükte kaydeden araçlardır ve bir gün gelip tozlu yüzeylerinin altına depoladıkları hatıraları kusmaları kaçınılmazdır. Üvey baba yaşlandı ve etkinliğini yitirdi, anneanne felç geçirip yatağa bağlandı, ve ben 18-19 yaşıma geldiğimde bir gün Teyzem delirdi. Yıllarca perdeleri sıkı sıkı kapatılmış havasız yatak odalarında kızıyla birlikte uyumuştu. Bir yaz ailece deniz kıyısında bir yere gittiler, orada bir adama aşık oldu. Bu evli adamın durumdan haberi var mıydı yok muydu bilinmiyor. Teyzem çıkıp çıkıp bir takım arkadaşlar bulmaya, saçına başına, kıyafetine tuhaf bir özen göstermeye; anneannemin deyişiyle deli kız işi gibi giyinmeye başladı. Mahallede acayip dedikodular çıktığı zaman onu zapt-u rapt altına almaya, yıllar sonra uyanıp başkaldırıveren deli kızı dizginlemeye çalıştılar. Ama olmadı. Teyzem yıllardır içine attığı her şeyi kusmaya başlamıştı. Çocukken üvey babanın kendisini taciz ettiğini anlatıyordu. Bir takım “hatırlı aile dostları”nı, müteahhit bir takım tipleri filan üstüne saldıklarını anlatıyordu. Evlerinde her akşam büyük kavgalar çıkmaya, anneannenin değerli bibloları, tabakları uçmaya, sofralar dağılmaya, şişeler kırılmaya başladı. Bir akşam telefonla annemi İzmir’den Bursa’ya çağırdılar. Teyzem felçli anneannenin bakımını yapamayacak haldeydi. Hep birlikte Bursa’daki eve gittik ve kabus gibi bir iki hafta geçirdik. Evde herkes çoktan küllenmiş kötü anıları yeniden ateşleyen bu eski eşyadan nefret ediyordu. Kimse ne yapacağını bilmiyordu. Doktora gidildi, ilaçlar alındı ve sıkı uyuşturucular sayesinde deli kız biraz derinlere itilir gibi oldu. İzmir’e evimize döndük, ama on gün içinde bir başka haberle sarsıldık. Babamın okuluna telefon gelmişti. Teyzem evden kaçmış ve bir trafik kazası geçirmişti. Hastanedeydi. Babam ve annem akşam akşam Bursa’ya doğru yola çıktılar. Babam garajda onları geçirirken de kulağıma eğilip ölmüş, ölmüş! diye fısıldadı. Annemden gizlediği zehir gibi gerçekle beni yapayalnız bırakıp Bursa’ya gittiler.

O zamana kadar “dramatik” bir şey yazmamıştım. Ama olayın sarsıntısından kurtulabilmek için neredeyse bir savunma içgüdüsüyle teyzemin hikayesini yazdım. Teyzemin hikayesi aynı zamanda çevresinin geçirdiği değişimin de hikayesi olabilirdi. Bursa’nın bir kaplıca ve kayak sayfiyesinden tutucu ve kirli havalı bir sanayi şehrine dönüşmesi fonda yer alabilirdi.

Senaryonun ilk yazdığım hali 30-40 sayfalık tretmanla uzun öykü arası bir metindi. Atıf Yılmaz'ın yardımcı yönetmeni, arkadaşım Leyla Özalp okuduğunda bu tam senaryo sayılmaz üstünde çalışıp bunu senaryoya dönüştürmen gerek demişti. Ben de Adı Vasfiye'nin setine gitmeden önce bir ay gibi bir sürede senaryoyu yeniden yazdım. Gündüz şirkette çalışıyordum, boş vakitlerde Teyzem’le ilgili notlar alıyordum. Gece arkadaşım Raşit Çavaş’ın evine gidip onun daktilosunda senaryoyu temize çekiyordum. Çekimler başlayana dek, birkaç gece sabahlayarak senaryoyu bitirdim. Urla’daki sete gittiğimizde elimde Teyzem'in yeni bir versiyonu vardı. Bu versiyonu aynı zamanda Milliyet Gazetesi'nin senaryo yarışmasına yollamıştım. İlk senaryomun hayata geçmesinde benim için en büyük şans, Adı Vasfiye'nin setinde Müjde Ar’la şahsen tanışmamdı. İzmir Urla'da çalışıyorduk. Teyzem’in senaryosunu yanımda getirmiştim, Leyla’nın da büyük cesaretlendirmesiyle senaryoyu Müjde Ar'a verdim.

Heyecanla beklemeye başladım. Leyla da beni çok destekliyor ve Müjde Ar'a okuması için ısrar ediyordu, ancak Müjde Ar bir türlü okumuyordu; Bir sayfa okudum, iki sayfa okudum, güzel diyalog yazıyorsun filan diyordu. Sonunda ısrarlarımıza dayanamayarak, bir gece, gel şunu sen oku madem dedi. Urla’da kaldığımız otelde odasına gittim, Leyla da oradaydı. Filmin makyajcısı Sahra Hanım ikisinin de yüzüne patates maskesi yapmıştı. Bu sahneyi yıllarca gülümseyerek, sevgiyle andım: Müjde ve Leyla karşımda, yüzlerinde patates maskesiyle sabahlıklarıyla oturuyorlar; 20 yaşımdaki ben bir koltukta, sesim titreyerek senaryoyu okuyorum, arada diyalogların bazısını oynuyorum. Bir buçuk, iki saatte okudum bitirdim. Senaryo bittiğinde Müjde’nin gözleri yaşarmıştı, Ümit biz bu filmi mutlaka çekeceğiz dedi. Teyzem, o gece o odada doğdu denebilir. Odama döndüğümde mutluluktan uyuyamadım.

Türk Sineması’nda sonradan Teyzem'e benzer “fantastik unsur”lar içeren filmler çok yapıldı. Ama o ilklerden biriydi ve yapıldığı dönemde hem anlattığı şeyle, hem bakış açısı ve üslubuyla çok aykırı duran bir hikayeydi. Örneğin senaryoyu Atıf Abi de okumuştu ama beğenmemiş, çok karışık bulduğunu söylemişti. Filmin çekilmesi tümüyle Müjde Ar'ın isteği ve ısrarı sayesinde oldu. Müjde Ar destek olmasa o hikayeyi kolay kolay kimsenin çekmesi mümkün olmayacaktı.

Adı Vasfiye sonrasında Müjde Ar beni Ertem Eğilmez’le tanıştırdı. Ertem Eğilmez’le tanışmam da hayatımın dönüm noktalarından biridir. Ertem Eğilmez, Türk Sineması’nın bir döneminde çok etkin olmuş, çok önemli bir yapımcı, yazar ve yönetmendi. Kurucusu olduğu Arzu Film, 1970’li yılların ticari Türk sinemasına damga vurmuştur denebilir. Çocukluğumu anlatırken andığım yazlık sinemada seyrettiğimiz filmlerin çoğu Ertem Eğilmez'in elinden ya da şirketinden çıkmaydı.

Ertem Abi’nin evi herkesin gelip el öptüğü, tapınak gibi bir yerdi. Seven sevmeyen herkes gelip akıl danışırdı. Yıllarca Arzu Film’de birlikte çalıştığı insanların hepsi ziyarete gelirlerdi. Şener Şen, Müjde Ar, Adile Naşit, Münir Özkul, Ayşen Gruda... Hepsi gelirdi. Yavuz Turgul, Başar Sabuncu, Sinan Çetin gelirdi. Hepsini sinemaya kazandıran sonuçta Ertem Eğilmez’dir.

Ertem Eğilmez ticari sinema dünyasının içinde, kendi hikayelerini de anlatmayı deneyen bir yönetmendi. Yeni Foça’da yazlık sinemada, deliler gibi ağladığımız veya güldüğümüz, defalarca izlediğimiz; Hababam Sınıfı serisi, Adile Naşit ve Münir Özkul komedileri, Tarkan serisi zamanının en çok iş yapan filmleriydi. Hepsi, Ertem Abi’nin dişiyle tırnağıyla kurduğu bir dünyaya aitti. O filmleri yapabilmek için kendini yiyip bitirmiş, günde üç paket Gauloises içmiş ve şimdi ciğerlerinde amfizemle, bir deri bir kemik, evine ve bir koltuğa çakılıp kalmıştı. En ticari olduğu düşünülen filmlerinin içinde, son derece kişisel unsurlara; annesinin babasının ve kendisinin hikayelerine, yakın arkadaşlarıyla ilgili esprilere yer verirdi. Çok hastaydı ben tanıştığımda. Film yönetmeyi bırakmıştı. Fakat hala Müjde Ar ve Şener Şen’in akıl hocası, menajeri ve en yakın arkadaşıydı. Evine ilk kez Teyzem'i anlatmak için gitmiştim. Bana bir küçük tanrı gibi anlatılan adamın, iki büklüm, zorlukla yürüyen biri olduğunu görünce biraz hayal kırıklığına uğramıştım. Ama Ertem Abi konuşmaya başlayıp beni yörüngesine aldığında, kendimi yazdığım senaryonun inceliklerini filan anlatmayı bırakıp, doğrudan gerçek teyzemin, gerçek hikayesini anlatırken bulmuştum. Ertem Abi’de insanın bütün yapmacıklığını, bütün savunmasını yıkan ve bir anda en çıplak haliyle konuşma ve kaderiyle yüzleşmek zorunda bırakan tuhaf bir çekicilik vardı. Hayatta bu tür insanlarla karşılaşmamışsanız- ki ender bir deneyimdir- bu söylediğimi biraz zor anlarsınız.

Neyse, karşısında oturuyordum. Ellerimi nereye koyacağımı bilemiyordum. Biraz kekeleyerek Teyzem'in hikayesini anlatmaya başladım. Sonuna doğru biraz açıldım ama hepsi hepsi yarım saat içinde hikaye bitti. Ertem Abi beni dikkatle dinledi, dinlerken yüzünde önce utangaç bir gülümseme, sabırsız, sanki sözümü her an kesecek bir ifade; sonra da acayip bir durgunluk, bir dalgınlık belirdi. İçin için korktum. Senaryo fikrimi beğenmedi sanmıştım ama bu ifadeyi önümüzdeki bir yıl içinde tanıyacak ve bir şeyi beğenip gerçekten ilgi duyduğunda böyle baktığını öğrenecektim.

İlk buluşmamızdan sonra Ertem Abi de Teyzem'i okudu. Heyecanla gittim tekrar buluşmaya. Senaryomu çok beğendiğini söyledi ancak bazı değişiklikler yapmamı ve bir daha yazmamı istedi. Söylediği şeylerin kimini çok akla yakın buldum, kimi doğrudan saçma geldi ama yeni bir yazım kararıyla yanından ayrıldım. Birden kışın ortasında İstanbul’da işsiz güçsüz kalmıştım. İlk ve son defa eve döndüm, İzmir’e gittim. Kışı İzmir’de geçirdim sadece Teyzem'i yeniden yazmak için. Bir üçüncü versiyon ortaya çıkardım böylece. Müjde Ar'a okuduğum ilk halini de, Leyla'nın teşviki sayesinde Milliyet Gazetesi’nin senaryo yarışmasına yollamıştım. Nisan ayında o yarışma sonuçlandı; birinci oldum. 1986’nın parasıyla bir milyon lira ödül kazandım. Aldığım ödülün büyük bir kısmını borçlarını kapamaları için aileme verdim. Kalan kısmıyla İstanbul’da birkaç ay oldukça rahat bir hayatım oldu.

Ertem Eğilmez ve Müjde Ar, bu arada Halit Refiğ’le ve yapımcısı Fedai Öztürk’le görüşüyorlardı. Milliyet’in ödülünü almaya gittiğimde Ertem Eğilmez’le buluştum, senaryonun yeni halini çok sevdi. Sağlığım yerinde olsa da, ben çeksem dediğini hatırlıyorum. Sanırım samimiydi, belki de sadece beni teşvik etmek için söylemişti, bilemem.

Halit Refiğ’le de Ertem Eğilmez ve Müjde Ar tanıştırdı beni. İlk görüşte çok etkilendim kendisinden. Etkileyici ve derinlikli bir insandı, çok yüksek sesle konuşur, yüksek sesle güler, girdiği yeri hemen etki alanına alırdı. O dönemde Türker İnanoğlu’na bir dizi çok kötü aksiyon filmi çekmişti. 60'larda çok iyi filmlerle başlayan sinemasında bir düşüş vardı bana kalırsa. Yine de tanıştığım birçok yönetmen içinde, gerçekten birikim sahibi olanlardan biriydi.

Halit Refiğ, Müjde Ar için Kurtar Beni adında bir imamla bir fahişenin aşklarını anlatan bir senaryo tasarlamış ve yapımcı şirket Burç Film’le anlaşmıştı. Ertem Eğilmez ve Müjde Ar, o proje yerine Teyzem'in çekilmesi yönünde ısrarcı oldular. Böylece Burç Film’in yapımcılığında ve Halit Refiğ’in yönetmenliğinde, Teyzem'in çekilmesine karar verildi. Halit Abi yıllar sonra o ilk tasarladığı Kurtar Beni filmini de çekti. Müjde Ar yerine Gülşen Bubikoğlu oynuyordu. Anladığım kadarıyla Halit Abi çok da sevmeden ve biraz mecburiyetten girmişti Teyzem projesine. Ona biraz emrivaki gibi oldu. Yıllar sonra Müjde Ar'a şöyle demiş: Ben bu film yıllar içinde nasıl başarılı oldu, nasıl kült film oldu anlamıyorum... Herhalde kadın seyirci çok sevdiği için böyle oldu...

Teyzem en sevdiğim senaryolarımdan biridir. Bizim işimizde samimiyetin önemini anlamama neden olmuştur.

Sinemada bazı işler saf ve mükemmel zanaatkarlık özelliğiyle göz doldurur, beğenilir. Steven Spielberg ya da Christopher Nolan filmleri gibi. Ama bazı filmler bizi, zanaat manasında zayıf da olsalar, anlattıkları şeyin gücü ve samimiyetiyle çarparlar. Teyzem, benim sinemayı az bilirken, büyük bir acıyla baş etmek için yazdığım, seyirciyi ya da seyirciyi “tavlayacak” oyunları düşünmediğim bir senaryodur. Kötü yapım koşullarında çekilmesine rağmen, yıllar sonra hala sevgiyle hatırlanmasının sebebi anlattığı şeyin gücünde ve samimiyetindedir. Yıllarca o senaryonun samimiyetine yeniden yetişmeye çalıştım ama bu çok zor bir iş.

Teyzemin asıl hastalığı manik depresyondu sanırım. Ben hayaller ve halüsinasyonlar ekleyerek, paranoid şizofreni denebilecek farklı bir yere çektim. Gerçek teyzem halüsinasyonlardan söz etmiyordu. Ama çok konuşup, çok hakaret edebiliyor ve birden masayı devirebiliyordu örneğin. Büyük olasılıkla, kesin bilinmiyor elbette, intihar etti. Filmdeki gibi, sabahın altısında bir kamyonun altında kalmıştı. Bursa’nın bir yerel gazetesinde, kocaman bir kamyon resmi koymuşlar. Kamyonun bıyıklı şoförü, köşede de teyzemin başörtülü fotoğrafı. Kocaman başlık: Bir kadın ezildi. Gerçek başlık buydu, olduğu gibi o görüntüyü ve haberi kullandım. Aslında bütün hikayeyi de özetleyen bir şeydi: Bir kadın ezildi.

Yazarken temel duygularım öfke ve samimiyetti ama elbette çok şeyi değiştirdim. İnsan kendisini en çok etkileyen gerçek şeylerden söz ettiğinde bile, olaylara daha farklı bir düzen, daha “olması gerektiği gibi” bir hava vermek ister. Sonuçta gerçek hayattaki her şey hem filmdeki gibi oldu, hem de hiçbir şey filmdeki gibi değildi.

Alain Robbe-Grillet'in çok sevdiğim Ölümsüz'ünün etkisiyle gerçek hikayenin yanı sıra benim İstanbul’la ilişkimden de yola çıkmıştım. Film sadece bir adamın teyzesini hatırlayışının değil, İstanbul'la ilişkisinin de hikayesi olsun istiyordum. İstanbul’a geldiğimde çok sarsılmıştım, gerçek olaylar Bursa’da geçmesine rağmen, İstanbul tecrübelerimi katabilmek için de olayları İstanbul’a taşıdım. Anlatmak istediğim şeyler içinde filmde ortaya çıkmayan noktalardan biri, İstanbul-Teyze paralelliğiydi. Filmdeki çocuk; Umur, teyzesini de İstanbul’u da ilk defa altı-yedi yaşlarında görür. İstanbul, Umur’un aklında, Kapalıçarşı, vapurlar ve parlak renkli kartpostal resimlerle kalsın istiyordum. Teyzesini de çok güzel, neşeli, hayat dolu bir kadın olarak hatırlayacaktı. Ama kadın delirdikten sonra tekrar geldiklerinde, İstanbul’u daha gerçek ayrıntılarıyla görmeye, teyzesinin de delirmiş, ezilmiş halini görmeye başlayacaktı. Ama maalesef pek olamadı. Filmde bu duygu pek çıkmıyor.

Yazarken pek çok şey gerçek hayattan farklılaştı: Örneğin dayı ya da Niyazi karakteri de benim dayımdan çok farklıdır. Anne tarafından bir akrabamızın üç oğlu vardı, gençliklerinde kendi orkestralarında çalmışlardı. Uzun saçlı, İspanyol paçalı gençlerdi. Evlerine gittiğimizde, ben mesela o sırada “ajli jolikombi” olarak bildiğim Adieu Jolie Candy’yi² isterdim, onu çalarlardı. Bursa’nın sanayileşme sürecinde değişmesiyle birlikte onlar da değişti. Biri ailesinden uzaklaşıp gitti. Diğer ikisi Bursa’da kaldılar ve manifaturacı, tuhafiyeci açtılar. İslami inanç temelinde geleneksel bir yaşam bir tarzı benimsediler. Namaz kılmaya başladılar. Teyzem'in krizlerinin en arttığı dönemlerde, sanki hiçbir olağanüstü durum yokmuş gibi akrabalara misafirliklere gidilip gelinirdi. Manifaturacılıkla uğraşanlardan birinin evine gittiğimizde, ezan okuyan saati bunu satıyoruz, çok da alıcısı var diyerek getirip bize göstermişti. 10 sene önce uzun saçlı gitar çalan bir adamın şimdi ezanlı saat satıyor olması bana çok acıklı gelmişti. Bu ayrıntıyı filmde de kullandım zaten. Dolayısıyla o üç kardeşi bir kişide birleştirip, dayı karakteri yaptım. Babasına isyan edip evden kaçar, yurtdışına gider. Sonra tutunamayıp döner, babanın istediğinden çok daha geleneksel biri olmuştur: Gurbet ellerde çok yalnız kalıyor insan... din kardeşlerim olmasa aç kalırdım. Günümüzde birçok entelektüelin kaderine bakınca sanki Niyazi’yi görüyorum. Gerçek dayım öyle biri değildi. Gerçek dedem de asker değildi ama filmdeki adamın emekli bir astsubay olmasının karaktere daha katkısı olacağını düşündüm.

Teyzemin gerçek hikayesinin çoğunu, küçük bir hatıra defterinden öğrenmiştim. Daha doğrusu annemin tuttuğu bir şiir defteri varmış, o şiir defterinin bütün boş kalan sayfalarını, köşelerini, kenarlarını, minicik bir yazıyla, teyzem de günlük gibi kullanmıştı. Ben de yıllar sonra gizli gizli okumuştum. O sözlerin bir kısmını senaryoda kullandım: Allahım ne kadar mutluyum, inşallah o da beni seviyordur gibi sözler. O 1960’lı yılların hatıra defterlerinin “kitsch” dünyasını kullanmak istiyordum. Aynı “kitsch” havada Ajda Pekkan’ın eski şarkılarını kullanmak istiyordum. Ajda Pekkan’ın 1960’ların başında yaptığı ilk albümünde Moda Yolu diye bir şarkısı vardır. Marc Arian'ın şarkısından uyarlama. Sözleri de çok komiktir: Bir kız vardı hatırla kolunda/ Jiklet çiğniyordun sen ağzında/ Kırmızı jaket ve pantolonla/ Moda Moda Moda yolu”nda. Günümüzde tümüyle bitmiş, ortadan kalkmış, aslında belki de hiç olmamış bir hayal dünyasının şarkılarıdır bence o albümdeki parçalar. Bu şarkıların filme çok tuhaf bir atmosfer katacağına inanıyordum. Bir de senaryonun yapısında, zaman içinde sürekli ileri geri atlamalar vardı. Senaryo teyzenin delirişi ile banyo aynasında sırtında yazı gördüğü sahne ile başlıyordu. Nasıl o hale geldi? sorusuyla devam edecekti. Sonra İstanbul’da genç Umur’u görüyorduk, vapura biniyordu. Eve gelip zamanında teyzesinin dinlediği bir sürü 45’lik plak buluyor, o plakların arasından, dandik eski bir pikaba Moda Yolu şarkısını koyuyordu. Şarkıyla birlikte, yavaş yavaş geçmişe dönüp, teyzesinin hikayesini duymaya başlıyorduk.

1960'larda, bir genç kızın “kitsch” dolu dünyasını hayal etmiştim; Hayat Mecmuası, üç renkli kötü baskı dergiler, hatıra defterleri ve onların saçma sapan illüstrasyonları, oradaki dil... Ama öyle bir kabuğun içinde de halüsinasyonlar, cinsel kabuslar ve korkunç bir karanlıkla çevresindeki renkli süslerden kaynaklanan zıtlık. Aklınıza geleni biliyorum, hemen söyleyeyim: David Lynch veya John Waters filmlerinin birini bile görmemiştim, isimlerini bile bilmiyordum... Senaryonun bu kuruluşu, dili, dünyası Halit Refiğ’in dünyasına ve diline çok yabancıydı. Filmde kullanmayı istediğim Ajda Pekkan şarkıları için Halit Refiğ, Ajda Pekkan dinleyenler delirmez. Belki Sezen Aksu olabilir dedi; ama Sezen Aksu’dan şarkı isteme konusunda ciddi bir adım atılmadı. Zaten Sezen Aksu o günler için hala yeni, çok gündemde olan biriydi. Ajda şarkılarıyla yaratmak istediğim atmosferi karşılamazdı. Sonuçta Atilla Özdemiroğlu'nun stüdyoda yaptığı müzikler, filmin müzikleri oldu.

İlginç ve oldukça öğretici bir yeniden yazım süreci yaşadık. Halit Refiğ, İbrahim Türk'ün kendisiyle yaptığı söyleşi kitabında Teyzem ve benden söz ettiği bölümde, beni oldukça cahil bir çocuk gibi anlatıyor: Başından ilginç bir hikaye geçmiş, bu da birilerinin ilgisini çekmiş, gel bunu yaz demişler, elinden tutup senaryo yazdırmışlar... Öyle değildi tabii ki. Senaryonun ben daha Müjde Ar ile tanışmadan önce yazdığım versiyonu Milliyet’in senaryo yarışmasında büyük ödülü almışı. Senaryo elbette 20 yaşında birinin ilk senaryosu olmanın bütün aksaklıklarını taşıyordu ama temelinde iyi bir film vardı. Ama o film, anlatmaya çalıştığı dünya ile, anlatım biçimi ile, Halit Refiğ sinemasından çok uzaktı. Birlikte çalıştığımız süreçte bir münasebetsizliğim varsa o da cahilden çok, belki çokbilmiş ve ukala olmamdır. Şu sahneyi anlatayım:

Senaryoyu ilk yazdığım sıralarda okuldan bir genç kız arkadaşım sohbet sırasında anlattı: Bunalımlı bir döneminde, aynadan kendisine bakarken arkasından bir cüce geçtiğini görmüş, korkuyla geri dönmüş elbette evde cüce falan yokmuş. Bu anıdan çok etkilenmiş, çok da korkmuştum. Üftade senaryoda bir tür halüsinasyon olarak, üç tane cücenin yatak odasının çeşitli yerlerinden çıkıp, kendisini kemirdiğini hayal eder. Ev ahalisi cüceleri görmez ama küçük Umur görür. Halit Refiğ’le senaryo üstündeki en büyük tartışmalarımızdan biri bu sahne olmuştu.

Sinema okurken, okulumuzda tatlı bir rekabet ortamı vardı; herhangi bir şeyden bahsedildiğinde, kenarda sessiz kalmak ayıp bir şeydi. Mutlaka gidip öğrenmek gerekirdi. Dolayısıyla üç cücenin ne manaya geldiğini çok iyi biliyordum. Halit Bey bu ne demek diye sorduğunda, sinir bir bilgiçlikle: Üç sayısı Freud’a göre erkek cinselliğini temsil eder. Yani ataerkil sistemde kadının kemirilişini, yenişini anlatmaya çalıştım. Buna da bir tek başkahraman, çocuk şahit oluyor. Diğer insanların hiçbiri cüceleri görmez. Bu de Oedipal bir duruma işaret ediyor ... demiştim. Ben anlatırken Halit Bey hiç aklımdan çıkmayan bir şey yapmıştı. Kalabalık kitaplığında, kitaplar üç sıra halinde dururdu. En arkadan İngilizce bir kitap çekti: 1960’lı yıllarda okumuş. Açtı, eliyle koymuş gibi, altı kurşunkalemle çizili bir satır buldu ve sen bunu demek istiyorsun yani dedi. Şimdi orijinal cümleyi tam hatırlamıyorum ama ataerkil toplumlarda üç sayısı erkek cinsel organını temsil eder gibi bir cümle gösterdi. Ben üç yaşındayken zaten onu okumuştu! O an çok büyük saygı duymuştum ona. Bu sahneyi bana kardeşim niye senaryonu teslim ettin o adama? diyen bir sürü geri zekalıya, Halit Bey’in aslında nasıl birikimli biri olduğunu kanıtlamak için sık sık anlatmışımdır. Ama bu sahneyi, kendi söyleşi kitabında sanki ben her şeyden habersiz bir cahilmişim ve o bana psikoloji kitapları vermiş de bir şeyler öğretmiş gibi anlatır. Bunu okuyunca bir hayli üzüldüm. Geçim derdiyle film çekmeye çabalarken 21 yaşında ukala bir çocuğu idare etmek, sonra da onun senaryom berbat oldu kaprislerini duymak elbette Halit Refiğ çapında bir yönetmeni üzmüştür, şimdi çok iyi anlıyorum. Yine de benim ona yıllar boyu gösterdiğim saygıya daha olgun bir karşılık beklerdim.

Sonuçta benim üç cüce filme giremeden çöplüğü boyladılar, yerlerine “daha anlaşılır” bir simge olarak genç kadının babasının üç değişik kılıktaki hali geldi. Mevcut filmde üvey babanın asker, bakkal ve namaz entarili kılıklı halleri Üftade’yi kemirirler. Simgesel manaları buyurun siz düşünün. Bence cüceler çok daha tuhaf, ürkütücü ve daha manalı olabilirdi. Üçlü baba figürü biraz fazla “Psikanalize Giriş” ya da “kör gözüm parmağına” oldu.

Bir de senaryonun ilk yazdığım halinde Serra Yılmaz’ın oynadığı görümce Şenay evden kaçıp dansöz oluyordu. Yazlıktaki dansöz sahnesinde Üftade, Erhan ve arkadaşlarının dansöz oynattığını görür. Oradaki dansöz evden kaçıp “kötü yola düşen” Serra olacaktı ve Üftade ile karşılıklı tuhaf tuhaf bakışacaklardı. Şenay hiç bir şey söylemeden kaçacaktı. Halit Bey istemedi ve oraya bir figüran dansöz koydu.

Kısa bir parantezle, Serra ile tanışma hikayemizi anlatmam şart burada. Serra Yılmaz, Müjde ile birlikte senaryoyu yazarken aklımda canlanan tek oyuncuydu. Perdede çok ilginç bir varlık gösterirdi, hemen dikkat çekerdi. Filmdeki “hain görümce” karakterini Serra’nın oynamasını istiyordum. Yapım aşamasında senaryo ona gitmiş ve okuyup beğenmiş. Çekimden biraz önce filmin asistanı Gül Erbil ile birlikte Serra’nın evinde bir partiye gittik. Serra ve Gül önceden anlaşmışlar, Gül bana kapıdan girer girmez diz çöküp Serra’ya tapman gerekiyormuş, yoksa bu filmde oynamayacakmış dedi. Serra’nın evine vardık, kapıyı o açtı ben hiç uzatmadan yere diz çöküp secdeye vardım ve Serra’ya “taptım”. Bu olayı yıllar içinde unutmuşum. 2001’de 9'u çekeceğimiz sırada, basın toplantısında bir gazeteci Serra’ya, siz bu kadar uluslararası, büyük işler yapıyorsunuz, neden bu bütçesiz ufak filmde oynamayı kabul ettiniz? diye sordu. Serra hiç düşünmeden cevap verdi: Senaryoyu beğendim ama daha önemlisi yıllar önce ilk tanıştığımızda Ümit, yerlere diz çöküp bana tapmıştı, asıl sebep bu. Serra, Teyzem’den itibaren en sevdiğim arkadaşlarımdan biri oldu.

Yeşilçam’ın Halit Bey’in de dahil olduğu belli bir kuşağı, sinemanın tekniğine ve yapım değerlerine çok önem vermezlerdi. Çünkü seyircinin teknik kaliteyi umursamadığını düşünüyorlardı. Tabii çok fazla para da yoktu, zorunlu bir tercih denebilirdi buna. Gerçekten de bir dönemin seyircisi sinematografik kaliteden çok hikayeyi izliyordu. İyi bir hikaye ve senaryo akışı varsa seyirciye yetiyordu. Teyzem'in yapım kalitesi o dönemin bir çok filmi gibi oldukça zayıftı. Örneğin Erhan karakteri bir sahnede gitar çalacak, sete bas gitar geliyor son anda. Kablosu yok bir de. Hem bas gitar hem kablosu yok! Yaşar Alptekin yazlık düğün sahnesinde çalar o gitarı. Bas gitar çalıyor, elektro gitar sesi çıkıyor. Buna benzer bin tane örnek verebilirim. Umur’un hiç büyümemesi gibi. Aynı çocuğa sadece uzun pantolon giydirip, bir de gözlük takarak büyütmeye çalıştık... O dönemin sinemasına özgü teknik özensizlikler yüzünden Teyzem, aynı sıralarda yapılan Muhsin Bey ya da Züğürt Ağa⁵ gibi filmlere göre çok daha eski durur. 1980’lerin ikinci yarısı Türk sinemasının en azından teknik manada kendini yenilemeye çalıştığı bir dönemdi. Reklam dünyasından, oranın teknik bilgisi ve donanımıyla sinemaya giren yönetmenler “Yeşilçam” filmlerine göre çok daha farklı görünen filmler yapmaya başlamışlardı. Teyzem bütün güzelliğine karşın o değişimi teknik manada yakalayamamış bir film, sesiyle rengiyle, yapım hatalarıyla daha çok 1970’lerin filmlerini andırır bana.

Teyzem'in gösterime çıktığı yıllarda, filmler önce sansür kuruluna giderdi. Hatta önce senaryosu gider, senaryo sansürden geçtikten sonra filmin kendisi de sansür kurulundan geçerse sinemalarda gösterime girerdi. Artık o kurullar yok ama sansür hala var, ancak yerel yetkililerin elinde. Aslında bu daha korkunç bir şey. Çünkü kararlar yerel idarecilerin elinde keyfi hale geldi. Herhangi bir vali, kaymakam, emniyet müdürü vb filmin gösterimini kendince nedenlerle (örf ve adetlerimiz, aile geleneklerine aykırı diyerek) tehlikeli bulabilir. Teyzem’in başı sansürle derde girmişti.

Sansür kuruluyla baş etmenin yolları da vardı. Yapımcı Danıştay’a başvuruyordu. Danıştay’dan geçerse, kurulu alt edebiliyordu. Teyzem'de Üftade’yi film boyunca taciz eden üç üvey baba figüründen astsubayın yer aldığı görüntüler (diğerleri namaz kıyafetli hali ve esnaf haliydi) sakıncalı bulundu. Aslında Halit Refiğ çok tedbirli davranmıştı, filmdeki oyuncunun üzerinde Türk astsubayı olduğuna dair bir işaret, ay yıldız bile yoktu. Yine de sansür kurulu onun göründüğü planların kesilmesini istedi. Yapımcı da filmi bir an önce gösterime sokabilmek için o planları kesti. Bu nedenle Halit Refiğ’le aralarında ciddi bir anlaşmazlık çıkmıştı, Halit Refiğ filmin son miksajına katılmamıştı. Filmin ses miksajı yönetmensiz yapıldı.

Bütün bunların haricinde, Halit Refiğ’in her şeye rağmen, hikayenin ruhunu çok iyi yakaladığını düşünüyorum. Sonuçta bunca sene sonra, hala en çok hatırlanan, en çok iz bırakmış işlerimden biridir. Bir yandan Halit Bey’in iyi anlamasının ve anlatmasının katkısı var, bir yandan hikayenin çok gerçek ve samimi olmasının payı var.

Yıllar içinde sinemada daha profesyonel bir yazar oldukça, elim oyunlara, numaralara alıştı; seyirciye daha fazla oyun yapmaya çalıştım. Fakat yıllar sonra 9'u yaparken, kendime neden yazdığım bazı şeylerin tamamen başarısız olduğunu sordum. Neden Teyzem yıllara dayanmıştı da mesela Amerikalı ya da Arkadaşım Şeytan dayanmamıştı? O zaman Teyzem'deki samimiyete geri dönmenin doğru olduğuna inandım. 9'u yaparken seyirciyi unutmuştum, kimseye numara yapmaya, zaten bildikleri bir oyun oynamaya çalışmıyordum.. Bence 9 da bu yüzden başarılı oldu.

Teyzem'i yazarken seyirciyi düşünerek kendimi kısıtlamamıştım; şurayı anlarlar, burayı anlamazlar, şurası hoşlarına gider, burası gitmez diye düşünmemiştim. Kimseyi etkilemeye çalışacak halim yoktu. Teyzemin ölümü canımı çok acıtmıştı, beni çok sarsmıştı. Arkasında hesap, oyun, formül olmadan yaptığım ve o gerçek acıyla hesaplaşmayı deneyen bir işti. Oradaki samimiyet sonradan sürüklendiğim “ticari” sinema dünyasında kaçırdığım ve yeniden yakalayabilmek için çok uğraştığım bir şeydi.

Bunca yıl sonra Teyzem'i yeniden yorumlamak, belki yeniden çekmek fikriyle uğraşıyorum son zamanlarda. Bir yandan filmi sevenlerin tepkisinden çekiniyorum, ilk film tüm kusurlarıyla eksikleriyle kabul gördü ve insanların aklında yer etti. Seyirci eski Türk filmlerinde büyümeyen çocukları, kablosuz elektro gitarları, kötü ses tasarımını, kötü oyunculuğu, ayrı bir rıza ve hoşgörü göstererek sineye çeker. Şimdi yapılacak bir yeniden çevrim ne kadar güzel olursa olsun, o ilk filmle kıyaslanmaktan kurtulamaz elbette. Ama diğer yandan kendi hayatımdan doğrudan etkilenmiş bu hikayeyi daha düzgün bir yapım kalitesiyle, kendi aklımdaki haliyle aktarmak fikri de çok çekici geliyor. Hatta biraz da kendimi mecbur hissediyorum buna. Benim dışımda bu hikayeyi gerçekten yaşamış insanlara bir tür borç ödeme, geçmişimle gerçekten yüzleşme mecburiyeti diyelim. Bu bir çok insanın sevdiği ve kendine malettiği bir hikaye, bir kült film olabilir; ama aynı zamanda benim hayatımın bir parçası.Teyzem'i yeniden çekmek benim için basit bir "remake" değil, yükünü yıllardır taşıdığım bir mecburiyet.

Teyzem'in gişe rakamlarını hatırlamıyorum ama o günün şartlarında yapımcıyı memnun eden, ortalamanın üstü bir gişe yaptığını söyleyebilirim. Sanırım asıl etkisini yıllar içinde televizyon kanallarında defalarca gösterildiği için yaptı. Sinemaya ilk çıktığı günlerde eleştirmenlerin çoğu çok kötü yazılar yazmışlardı. Beğenmemelerinin sebebi, Halit Refiğ’in siyasi manada farklı bir kutupta olmasıydı. Yıllarca “ulusal sinema kavgası” dediği bir fikir için uğraşmış ve o dönemin bütün sol eğilimli eleştirmenlerini karşısına almıştı. Halit Refiğ yapınca, yaptığı her film kötü olacakmış gibi, bütün eleştirmenler ağızbirliği edip filmi yerin dibine batırdılar. Benim en sevdiğim eleştirmen Fatih Özgüven’di o sıralar. Sadece Fatih, Yeni Gündem’de çok güzel bir yazı yazmıştı. Bir de İbrahim Altınsay’ın güzel bir yazısı vardır. Ama eleştirmenlere rağmen yıllar içinde Teyzem çok popüler bir film oldu. Şimdi çok genç olanlar belki kaçırdılar ve bilmiyorlar ama bir dönemin izleyicisini çok etkilenmiş bir filmdir. Tanışınca insanların hemen ilk hatırladıkları filmim hep o olmuştur.

İstanbul Bilgi Üniversitesi’nde Atıf Yılmaz Sineması adlı bir panele gitmiştim. Atıf Abi’nin, Türk insanının psikolojisi yoktur... Türk insanı iki boyutludur gibi çok sevdiği klişe lafları vardı. Yine onlardan birkaçını sıralamıştı. İzleyici öğrencilerden biri söz aldı ve Atıf Bey, Türk insanının psikolojisi yok diyorsunuz, ama sizin bizi en çok etkileyen filminiz Teyzem'di. Üstelik çok psikolojik ağırlıklı bir filmdi dedi. Atıf Abi gülerek: Yanlış hatırlıyorsunuz. Maalesef Ümit o senaryoyu ilk bana getirmişti, ama Halit çekti. Benim filmim değil dedi.

Teyzem'in afişinde Müjde Ar’ın İstanbul’da günbatımına karışan bir portresi önünde ben ayakta duruyorum. Filmdeki çocuğun büyümüş halini kim canlandırsın gibi bir şey konuşulduğunda Halit Refiğ hiç düşünmeden beni göstermişti. Filmin sonunda bir iki dakikalık korkunç bir oyunculukla perdeyi şenlendiriyorum. Ama afişte de yer almam yapımcının fikriydi. O zamanlar pek çok çizgi roman kapağını, film afişlerinin desenlerini çizen bir ressam, Şahin Karakoç bulunmuştu bu iş için. Benden bir vesikalık resmimi istediler bana ait olmayan, benim vücuduma hiç benzemeyen bir vücut üzerine kondurulan kafam kitsch bir Türk Filmi dünyasında yerini aldı. En yukarıda sanırım daha çok dikkat çekeceği düşünüldüğü için bu yaşanmış bir hikayedir yazıyordu. Afiş bu haliyle sonraki yıllarda yaşadığım Yeşilçam maceramı özetler: Teyzem'le başarılı bir giriş yaptıktan sonra kafamı, istedikleri gibi kullanmaları için Yeşilçam’a ödünç vermeye başlamıştım.

Gül Yaşartürk'le birlikte hazırladığımız "Işık Gölge Oyunları" kitabından alıntı.

ARKADAŞIM SAYIN ÖZGÜVEN

Bir gece Fatih’in evinde otururken televizyonda eski bir klipte çocuk Michael Jackson şarkı söylüyordu ve gözleri tuhaf bir pırıltıyla yanıyordu. Biraz ürktüm ve “İçinden sanki başka bir mahluk bakıyormuş gibi...” dedim. Fatih “Sus, çok korkunç bir şeyden bahsediyorsun,” dedi. Jackson Five’ın “I Want You Back” klibini izlerseniz belki ne dediğimi anlarsınız. Anlamayabilirsiniz de, ne de olsa sizinle arkadaş değiliz. İnsanlar sadece hoşlandıkları şeyler değil korkuları da benzediği için arkadaş olur.

Biz Fatih’le bir dönem iyi arkadaştık. Hayatta en çok aklımda kalan sohbetlerin bazısını onla etmişimdir, en güzel övgülerin bir kısmını ondan duymuşumdur beni en yaralayan hakaretleri de... Fatih’le arkadaş olmak hem olağanüstü eğlencelidir hem de çok zordur, çünkü ne zaman ne olacağı belli değildir. Fatih yakın arkadaşlarının hisleriyle ping pong oynamaya bayılır. Bu, başta lunapark eğlencesi (roller-coaster ya da korku tüneli) gibi gelse de yıllar içinde bir yorgunluk gelişiyor sanırım, kendisiyle arkadaşlık etmeyi bırakalı birkaç yıl oldu.

Ama arkadaş olmadan önce Fatih’in hayranıydım hala da öyleyim. (Tanımadığım insanlara da sır vermeyi severim.)

Sinema okuduğum yıllarda (1981-85) edebiyatçılar dışında bana ve küçük bir arkadaş grubuna heyecan veren başlıca üç yazar vardı: Murat Belge, Ünsal Oskay ve Fatih Özgüven. 12 Eylül sonrasının karanlık ve kısır zamanlarıydı. Bugün herkesin cepte hazır kabul ettiği ve kanıksadığı bir çok fikir o günlerde yeni yeni söyleniyordu. Türkiye bir tür “demirperde” ülkesi kültüründen çıkmaya, uyanmaya çalışıyordu. Fatih hissettiğimiz ama dile getiremediğimiz bir çok şeyi dergi/gazete köşelerinde ilk kez espriyle, serahatle dile getirirdi, Atilla Dorsay tarzı eleştirinin tek örnek olduğu bir ortamda yepyeni ve çok daha renkli bir dünyadan haber verir gibiydi. Hem de aynı zamanda bana o güne kadar karşılaştığım en büyük edebiyat eseri olarak görünen Lolita’nın çevirmeniydi. Hala öyle. “En sevdiğin yazar kim?” deseler tereddütsüz Nabokov derim, bunun da sorumlusu Sebastian Knight’ın, Ada’nın da çevirmeni Fatih’tir. İlk okuduğum zamanlarda İngilizcem Nabokov’u orijinalinden okumaya yetmiyordu, yetip de karşılaştırma imkanım olunca, Fatih’in neler yaptığını gördüm ve hayranlığım daha da arttı.

Teşbihte hata olmaz, “Kara Kitap”ta anlatılan yazar-okur ilişkisi gerçeğe biraz benziyorsa Fatih’in benim Celal Salik’im olduğunu rahatça söyleyebilirim. Hemen hemen yazdığı her şeyi okudum çoğu da aklımda kaldı.

Şimdi ilk senaryom “Teyzem” filme çekildiğinde, nerdeyse tüm eleştirmenler tarafından, sadece politik duruşu o zaman için yanlış olan Halit Refiğ tarafından yönetildiği için yerin dibine batırılıp; bir tek Fatih tarafından övüldüğünde 21 yaşında duyduğum heyacanı hayal edebilirsiniz.

“Teyzem” yıllar içinde bir tür kült film oldu biz de Fatih’le tanıştık ve hemen değil ama yıllara yayılan bir süreçte arkadaş olduk. Şimdi “eski arkadaşız” artık sadece merhabalaşmakla yetinsek de bir dönem bir sürü hatıra biriktirdik.

Tanıdığım en samimi “sinema delisi” Fatih’ti. Onun şimdi hangi dergide çıktığını unuttuğum bir yazısında anlattığı, filmin içindeki hatalardan, ya da mesela dublajın birden gerçek sese döndüğü ve filmin gerçek sesinin duyulduğu andan bile zevk alan “sinema delisi” tarifi aslında kendisini anlatıyordu. Fatih her filmde sevecek bir şey bulurdu. Filmleri politik duruşlarından, sinema tarihi içindeki yerlerinden, yeniliklerinden ya da eskiliklerinden hatta yaratıcılarından bağımsız olarak severdi.

Ama yıllar içinde, itiraf edeyim, onun sinema yazılarına duyduğum heyecanı kaybettim. Çünkü Fatih de değişti: Bir sanatçı için, bir yazar için en korkunç şey bir hayran kitlesi sahibi olmak ve onlar üzerinde yaratacağı etkiden emin olmaktır. Hayranlarınızın 100, 1000 ya da 10 milyon kişi olması farketmez. Fatih de kendini bir tür kurum haline getirdi ve sinema yazılarını alacağı etkiyi çok iyi bildiği için, ruhuyla değil küçük parmağının ucuyla yazmaya başladı.

Onu tanıyınca, onun kendi güzel sözünün şehvetine ne kadar kolay kapılan biri olduğunu görünce bir zamanlar “kesmeyi bilmiyor” dediği birini, gün gelip “kuşağının en yetenekli yönetmeni” ilan etmesini anlarsınız. Yazının gelişine göre havaya girmiştir çünkü. “Nihayet hikaye anlatmayı bilen biri” diye selam durduğu bir yönetmeni, iki sene sonra çocukları kullanarak duygusal istismar yapmakla da eleştirebilir. Bunlar diğer eleştirmenlerde de görülen insani zaaflardır. Ama Fatih dediğim gibi, kendi sözünün etkisine çok güvenen ve kitlesini bilip ona göre yazan, yazıp geçen biri haline geldi sinema eleştirmeni olarak. Cumhuriyet, Video-Sinema, Yeni Gündem gibi yerlerde yazdığı yıllarda o da hayranlarını tanımazdı, kendine güvenmezdi. Oysa şimdi Türk sineması içinde bir yeri olduğunu, attığı taşın kimi acıtacağını ya da en azından nereyi vuracağını bilerek yazıyor ve sanki içten içe kendi de sıkılıyor yazdıklarından. Her hafta yazısını mutlaka yine okurum. Ama benim filmlerimi övdüğü - yada iğneleyerek yerdiği- yazıları dahil son yıllarda beni gerçekten heyecanlandıran bir sinema yazısı yazmadı. Son yıllardaki sinema yazılarının hiç biri 20 yıl önce yazdığı sinema yazılarının tadına ya da “Yerüstünden Notlar”da topladığı aynı anda neşeli, züppe, bilgiç, şakacı, samimi olabilen ve sonuçta hepsinden daha fazla bir şey olan olağanüstü denemelerinin düzeyine ulaşmıyor.

Ama beni şaşırtmayı hala başarabiliyor. Yazdığı hikayeleri önce çok yadırgadım sonra da sevdim. Nabokov ve Borges çevirmeni ve bayıldığım allengirli denemelerin yazarı olarak ondan nedense hep aynı iğneli, oyuncaklı dili ve tavrı beklerdim bir yazar olarak. Ama Fatih’in içinde meğerse Nuri Bilge’nin edebiyattaki versiyonu denebilecek; konusuna buz gibi, mesafeli bakmayı bilen bir minimalist varmış. Hikayeleri ilk bakışta basit ve kolay okunur hikayeler, insan okur geçerim ve unuturum sanıyor ama bir bakıyorsunuz ki kalmış aklınızda. Yine de hala, bir gün daha başka bir patlamayla “Nabokovian” bir şey yazacağına inancımı da kaybetmedim, o ayrı.

İki kişiyken ondan daha iyi sohbet edecek birini bulmak zordur. Ama kalabalığa çıkınca başka biri olur. Onunla sürekli arkadaş olmak istiyorsanız, birlikte insan içine çıkmayın.

Mülkiyet duygusu yoktur. Hediye ettiğiniz bir şeyi o da başkasına verebilir, bu değer bilmezlikten değildir, başınıza gelirse üzülmeyin.

Benden zayıf olduğunu iddia ederse inanmayın, tanık önünde tartıldık benden şişman.

Sarımsakla nerdeyse fetişist bir ilişkisi vardır. Sarımsak sevmiyorsanız Fatih'ten de uzak durun.

“Siz siz olun kimseye birşey anlatmayın, sonra herkesi özlemeye başlarsınız.”.

Yeni Yazı Dergisi'nin isteği üzerine yazdığım bu yazı Ocak 2010'da, Fatih Özgüven konulu birkaç başka yazıyla birlikte yayınlandı.