An Interview on Evcilik (Play House) from Birgün Newspaper. 17.10.2024

This article has been published in Turkish in Birgün newspaper on 17.10.2024. 

Despite them all, I exist through my films."

Veteran filmmaker Ümit Ünal's latest film, Evcilik (Play House), will be released on October 25th.* In response to Tunca Arslan, a member of the Golden Orange pre-jury, who stated that in the festival there were 'No LGBT, no foreign funded films,' Ünal said, 'Despite them all, I will continue to make the films I want to make.'

If there is anyone we can say is a true representative of the Yeşilçam** tradition in Turkish cinema today, it is probably Ümit Ünal. Starting his career in the 1980s, Ünal, who both took a lot from Yeşilçam and contributed greatly to it during the early years of his nearly 40-year career, formed his own cinematic language in the 2000s and, in a sense, transformed Yeşilçam in his own way. His latest film, "Evcilik," which won him a Golden Orange for Best Screenplay at the Antalya Golden Orange Film Festival, tells the story of a few days of adventure experienced by two married couples from different cultures at a motel in Assos.

The film, which will be released on October 25th, stars Öykü Karayel, Fatih Artman, Deniz Işın, and Nejat İşler, who also won the Golden Orange for Best Actor. İşler also served as the film's producer. Selen Uçer, one of Ünal's favorite actors, also has a small role in the film. We had an interview with Ümit Ünal before the release, discussing both "Evcilik" and the Antalya Golden Orange Film Festival, which ended under a shadow of controversy.

Evcilik (Play House), like your previous film Aşk, Büyü Vs (Love, Spells and All That), is a story built on class conflict but with love as the main theme... I'm curious how it all started for this particular film.

My sources of inspiration for Evcilik include Milan Kundera's story The Hitchhiking Game, Ruben Östlund's Force Majeur, and Paul Schrader's The Comfort of Strangers. I find it fascinating how a seemingly insignificant or playful incident can bring to the surface all the hidden contradictions in a couple's life and completely change them. I tried to add a layer of "envy" to this. I wrote the screenplay in 2014, but it couldn't be made for a long time, and it was left in a drawer. Sofra Sırları (Serial Cook) and Love, Spells and All That took precedence. Thanks to Nejat İşler's enthusiasm for the script and his persistent support, we were able to make it.

We stayed in the location where we shot the film, Hotel Eren, for a week in the summer of 2013. Sivrice, near Assos, was a more secluded place back then. The part that there were no other guests at the hotel, and the couple was alone, happened to us exactly as it happened in the film, but the subsequent events were, of course, entirely fictional. While writing this screenplay, I had always imagined Sivrice and Hotel Eren. When it came to making the film, we coincidentally learned that the hotel was now vacant and rented it for two months. Not every director is lucky enough to make a film in the location they imagined while writing it.

In Love, Spells and All That there was indeed a class-based dilemma in Eren and Reyhan's love, but here there is also a cultural tension. As a director and writer, you seem to take a side... Would you like to elaborate on this a bit?

Class and cultural tensions are indeed at the core of the story. There's a mutual envy, even jealousy, between the wealthy urban and poor rural couples in the film. The rural couple, played by Nejat İşler and Deniz Işın, envy the affluent life and freedom of the urban couple, played by Öykü Karayel and Fatih Artman. The urban couple, in turn, envy the rural couple's deep love, apparent 'innocence,' and joy of life. As the writer and director, I believe I tried to look at both sides equally, but perhaps my own class background drew me closer to the side of the rural couple who I felt were wronged.

Is love, or let's say a romantic relationship, a battlefield?

Kafka once said, and I'm paraphrasing as I don't have the source in front of me, "What happens between a man and a woman and ends in bed is like a war." (You could adapt this to same-sex couples as well.) A love relationship, especially at the beginning, often turns into a battle for possession. "I won, I own you." It takes years for a person to develop a mature, trusting, fearless relationship based on equality, free from the traumas of the past. Some unfortunate souls never find such a relationship in their lifetime.

The film takes its name from a children's game: Playing house. What was your intention behind using this metaphor?

The film is about people who endlessly pretend. They pretend everything is fine, that they're very happy, and they pretend to be in love by imitating others. They do this not out of malice, but as a childlike game. However, children can be much crueler than adults. There is a hidden cruelty within this game.

Evcilik is another film of yours that navigates the waters of dark comedy. Do you think this type of humor is more suitable for contemporary Turkey? (It feels like there are things to bitterly laugh about amidst all this darkness.)

I've been in the waters of dark comedy since my first screenplay, nearly 40 years ago. I'm not a comedian; I'm very envious of comedians who can make people genuinely laugh, it's a very difficult job. Humor requires a deep understanding of the zeitgeist and the selection of very accurate, contemporary references that everyone can understand. The dark humor elements that are present in almost all of my films might make the audience laugh 'bitterly' even though my main goal is not to make people laugh.

Is it becoming increasingly difficult to make 'independent cinema' (I don't even know what that means in Turkey anymore) in our country? We see that Nejat İşler is also involved in the film as a producer. What was the process of making and financing this film like?

Nejat came to Scotland in August 2023. He also visited Glasgow, and we sat down for a chat one afternoon. He told me about his plans of starting an independent production company and said he was looking for a project. I told him about Evcilik. As soon as I finished the story, he said, "Okay, let's make it." I'm not entirely sure about the subsequent financing stages, to be honest. At some point, Sky Films and Emre Oskay joined the project, and the film was shot with the production team they brought in. I brought in my own friends: cinematographer Aydın Sarıoğlu, production designer Elif Taşçıoğlu, and editor Melike Kasaplar. I don't even know the film's budget eaxctly, but I think we can say that it was much more modest than many other films and TV series being made in the market.

Is there a plan for a screening on one of the digital platforms after the theatrical release?

The film will be released in cinemas on October 25th*. The producers are in talks with digital platforms for the subsequent release, but I don't know which one it will be at the moment. They will announce it soon.

What were the audience reactions at the Antalya Film Festival, where the film had its world premiere? What kind of questions did the audience ask during the Q&A?

The audience had a very positive reaction. With years of experience, I can now tell from the audience's reactions during the first screenings, from how they respond to the jokes to the expressions on their faces when the lights come up, what kind of future awaits the film. The questions that came up (except for one person who interpreted a dream sequence in the film very comically) showed that they understood the film very well. For example, the issue of cultural and class conflicts that we discussed earlier went down very well with everyone. I think this is the film that I've connected with the general audience most easily.

The Antalya Film Festival faced a censorship controversy last year, which almost led to its cancellation. Do you think the Turkish film industry responded adequately or comprehensively to this issue? For example, did the industry's stakeholders come together (either physically or virtually) to discuss the situation?

I looked back at the archive news from the 2005 Golden Orange Awards, about 20 years ago: Aynur sang a Kurdish song at Mercan Dede's closing concert. Ferzan Özpetek was the jury president again. Reha Erdem's Korkuyorum Anne (I'm Scared, Mom), one of my favorite films, was overlooked, and the award was given to a young director's first film who never made another movie. I was there, and as an audience member, I was incredibly disappointed. We've come a long way since then. Now, a Kurdish song on the festival stage is unimaginable. Now, a man on the pre-jury can make unfortunate and arrogant remarks like, "There were no LGBT or foreign funded films at the festival," and "The era of films that look too critically at Turkey is over." So, if Aşk, Büyü vs were made this year, it wouldn't be able accepted in the competition. So, in this "new era," will the festival only feature state-supported films with mild content? Will the aesthetics of TV series dominate the festivals?

It's clear that the government is trying to change festivals, just like many other fundamental institutions, and even shut them down if necessary. Last year's censorship situation was a terrible management disaster. But I found this year's boycott calls strange. Yes, things are getting worse every year, but is the solution a boycott? I think this is like protesting by silencing ourselves, which is exactly what they want us to do. If someone is trying to silence and transform the festival, is the best answer to say, "Here, take it," and step aside? Should the Golden Orange, which has become a part of our cinema history and has been entrusted to today's filmmakers, be left to the mercy of people like that, who won't allow "LGBT and foreign funded films"? Are we, the participants in the festival, approving of these people and giving them legitimacy? Should we all become invisible, just as they want? Should we just watch as the Golden Orange, like the country's other fundamental institutions, slips away from our hands? I will continue to make the films I know how to make, to tell the stories I love, and to try to participate in festivals. If in the future, one of my films, or any film for that matter, is not accepted into a festival because it's LGBT-themed or "excessively critical," I will raise hell.

You also received an award for Best Screenplay. How do you feel about the awards here?

I arrived in Antalya late, so I couldn't see the other award-winning films. So it wouldn't be right for me to comment on the competition results. I don't know if the change and transformation I mentioned earlier is limited to the pre-jury or if it has also spread to the main jury. But as someone who has been the jury president in Adana and Istanbul and a jury member in countless other festivals, I know that these things are a bit of luck. As Emre Yeksan wrote on Twitter the other day, in any festival, instead of troubling the juries, it might be better if the results were left entirely to chance, and for example, we rolled the dice. I'll be honest: After 38 years and many awards in cinema industry, I only attend festivals as a necessary part of the business. I'm hopelessly addicted to telling stories, making films, and sharing my films with audiences. I can't quit this. To keep this going, I have to go to festivals, promote my films, etc. If I win an award, that's great for promoting the film, but if I don't, I don't really care anymore.

Besides cinema, painting and literature also appear as your creative fields. For example, we saw your drawings on the refrigerator in the film. What keeps you creating in all conditions and forms?

After the first screening of the film, the first question during the Q&A was about those drawings. My art director friend Elif hung two of my drawings on the refrigerator that she thought were related to the story of the film. I didn't take them down. I've been writing and drawing since childhood; I see it as the only way to interact with the world and survive. As I said earlier, I can't quit this addiction. Everything around it, the worries of life, must allow this addiction to continue.

I'm sure you get this question a lot, but have you ever considered doing theater, or under what conditions would you be open to theater?

I've thought about it a lot actually. In 2013, during the Scottish independence referendum, I directed a 5-minute short play written in English by Erdem Avşar for an event at the National Theatre of Scotland, and we also filmed it, and it turned out pretty well. I've even written two plays to direct myself. But for a thousand reasons, they were never realised. Then I moved abroad and got away from it. Theater requires face-to-face communication, and it's hard to do it remotely, so I stopped trying. But my desire to direct a play someday still exists. If I find the right environment here or in Scotland, it could happen anytime.

(*) After the publication of the interview the release date has been postponed to 27th December 2024. 

(**) Yeşilçam was the name of a street in Istanbul where most of the film production companies were. So it became a nick-name for the mainstream Turkish film industry between 1950's and 1990's.

The original interview: https://www.birgun.net/haber/hadsizlere-inat-filmlerimle-varim-568102

EVLİLİK DEĞİL EVCİLİK - Ayşe Senem Deniz

Yönetmen: Ümit Ünal

Senaryo: Ümit Ünal

Oyuncular: Öykü Karayel, Fatih Artman, Deniz Işın, Nejat İşler, Rüçhan Çalışkur ve Selen Uçer

Yapım Yılı: 2024

Tür: Dram, Gerilim

Yapımcı: MEDDAH/ SKY FİLM Yapımı-Nejat İşler, Emre Oskay

IMDb puanı:7.3

Ülke:TÜRKİYE

Süre:100

(Yazı spoiler içerir)

Filmin içeriği, taşıdığı adı çok güzel dolduruyor…Evlilik değil, “Evcilik”.

 “Evcilik Oyunu”; biz ve bizimkine benzeyen kültürlerde, sadece anlatıldığı gibi, kız çocuklarının oyuncak bebeklerine evdeki bardaklarla, eğer ailede para varsa, satın alınmış plastik oyuncak çay setleriyle sahte bebeklerine çay içirip, bir tek onların saçlarını taradığı bir oyun değildir.

 En doğal haliyle; çocuklardaki cinsel uyanışın, ihtiyaçlarını bir nebze olsun tatmin ettiği bir “rol yapma” oyunudur bu. Onlar, aile üyelerini taklit ederken, kimi zaman komşu veya aileden çocuklardan biri erkek (koca) ya da kadın (karı) olarak seçilir. Ve anne babalarından gizli bir evcilik oynarlar.

“Evclilik” filmine gelecek olursak; hikayemizin başladığı yer, Kuzey Ege kıyısında bir bölge. Dağ başında bir cennet. Doğma büyüme oralı bir karı-kocanın, yemek, temizlik, servis işlerinden sorumlu olduğu küçük bir butik otel. Oraya tatile gelen genç, şehirli bir çiftin, köylü ikilinin saf sekslerine gizlice şahit oluşu üzerine, “medeniyet” görmüş ve aşk hayatları rutine binmiş bu kent soylu ikilinin başlattığı bir evcilik oyununu gösteriyor film bize.

Ama bu evcilik oyunu, asla kökenindeki kadar “naif” yol almıyor.  Kimine göre daha büyük ya da küçük dünyalar, başkasına göreyse daha büyük veya daha küçük insanlar var işin içinde. İşte sırf bu farklılıklar da “oyun” ya da “şaka” denen kavramların yaşamlara göre nasıl algılandığını sorguluyor.

Öykü Karayel’in başarıyla hayat verdiği kentli, güzel ev kadınının; içindeki boşluğu, bilgisayarla çekip, paylaştığı hikayelerle doldurmaya çalıştığı, yani aslında “asla” anı yaşayamadığını görüyoruz. Fatih Artman’ın oynadığı, bilerek kibar ama azıcık “hırt” yazılmış koca karakterinin ise, etrafındaki manzaralar dışında pek de derinlikli bir dünyası yok. 

Ümit Ünal’ın hem yazıp hem de yönettiği “Evcilik”; çok özel bir hikaye anlatıyor bize. Belki de çoğumuzun fark ettiği ama asla bu kadar güzel anlatamadığı bir hikaye. Zaten önemli olan o değil midir?! Neyi anlattığın değil de nasıl anlattığın sinemada. 

Bu sene 61. kez düzenlenen Antalya Altın Portakal Film Festivali’nde; En İyi Senaryo (Ümit Ünal) ve En İyi Erkek Oyuncu (Nejat İşler) ödüllerini kazanan “Evcilik” filmi; gerçekten çok güzel anlatıyor, bilsek de Ümit Ünal kadar güzel dillendiremeceğimiz bu hikayeyi.  

Eğer filmin sonuna kadar gelmeseydik, final sahnesinde, köylü karı kocanın bahçede baş başa kaldığı sahnede konuştuklarına şahit olmasaydık, demezdik “nasıl oldu da Nejat İşler bu kadar iyi oynadı?” diye, ve Deniz Işın’ın ciddi bir uğraşla canlandırdığı karakterin yüreğine bu kadar  dokunan neymiş diye. Ve yola uzadı Nejat İşler’in monoloğu ve işte orada ağlamak geldi insanın içinden. Doğayla ve birbirleriyle bütünleşmiş bu çiftin buruklukları mı yarattı bu duyguyu, yoksa aslında onların galip gelişleri mi bizi mutlu etti bu hayat oyununda?

İnsan bazı bazı düşünüyor mutluluk nedir diye. Birbirine inanan bir çift mi, onların beraber  göreceği “basit” yazlar, kışlar, bahar ve sonbaharlar mı? Köylük yerde insanların mevsimleri; asmanın taze yapraklarını topladıkları erken baharlarla, dutun meyve yerdiği ilk yazlarla, ya da biftek büyüklüğünde mantarların yağmurlarla yerden bittiği sonbahar ve kışlarla tarihleyip de mutlu olup asla kaybolmadıklarını?! 

Aslında mutluluk her yerde, yaşamasını bilene.

İlk Filmim 9. (Işık Gölge Oyunları kitabımdan)

Reklam çekmek bana teknik manada çok şey öğretti, başka türlü Türk sinemasının mütevazi koşullarında hiçbir zaman deneyemeyeceğim bir sürü tekniği, aleti, rahat yapım koşullarını deneme şansım oldu. 9’un ilk düşünceleri 1997-1998 yıllarında RPM’de çalışırken ortaya çıktı. 9, Türkiye’de video çekilip 35 mm filme aktarılan ilk filmdi. Bu tekniğin dünyada pek çok denemesi vardı ama burada yoktu. Herkes çekiniyordu yapmaya. Reklam çekerken Mini DV ile çektiğim, 35mm’e aktarılıp sinemada yayınlanan reklamlarım olmuştu. Sonucun ne kadar güzel olduğunu görünce 9’u yapma cesareti buldum. Bugün video çekip filme aktarmak neredeyse standart işlem oldu, hemen hemen herkes böyle yapıyor. O zaman içinse oldukça cesur, deneysel bir adımdı. 

RPM’de çalıştığım süreçte, 9’un, yanı sıra Anlat İstanbul’un ilk halini yazmış, Aşkın Alfabesi’ni bastırmış ve Kuyruk’u yazmaya başlamıştım. Oldukça verimli bir dönemdi benim için. Reklamı ihmal ederek bunları yaptığımı düşünmemeniz için, reklamda da bir sürü ödüllü işler yaptığımı ve mutlu bir reklamcı olduğumu ekleyeyim.

1999 yılında, sadece yönetmenlik yapmak üzere RPM’den ayrıldım. On, on beş filmlik bir “show-reel”im olmuştu. Reklamlar çekiyordum bir yandan da yapımcı Zeynep Özbatur’la o sonradan Anlat İstanbul olarak çekilen İstanbul Masalları projesi üzerine çalışmaya başladık. 

Bir yıl kadar projeyi geliştirmeye, yabancı ortak bulmaya çalıştık. Oyuncularla görüşüyor, Eurimages başvurusu için hazırlık yapıyorduk. 2000 yılında Türkiye’nin bitmek bilmez krizlerinden biri daha çıktı. Türk lirası yine yüzde yüz devalüasyona uğradı. (O sırada Anna ile İngiltere’ye taşınma planlarımız vardı. Anna’nın babası, 1 İngiliz sterlininin dokuz yüz bin lira olduğunu görünce çok şaşırmış, şakalar yapmıştı. O şakanın üzerinden bir hafta geçmeden Sterlin iki milyon lirayı aştı.) Film maliyetleri bir günde büyüdüğü için filmin yapılması imkansız hale geldi. Bir milyon doları aşan bütçesiyle İstanbul Masalları proje aşamasında yarım kalınca büyük öfkeye kapıldım. Parasız film yapacağım demeye başladım. 

9’u, Anlat İstanbul’dan sonrası için, ikinci film olarak düşünüyordum aslında ama bir anda öne geçti. Onun da hikayesini daha önce anlattığım gibi RPM/Radar’da çalıştığım sırada düşünmeye başlamıştım.

 

İlk Filmim: 9

Bay Paul, İstanbul Tiyatro Festivali için bir reklam çekmişti. Oyuncular karanlıktan ışığa yavaşça girerek farklı duyguları ifade eden yüzler yapıyorlar, “maskeler” yaratıyorlardı. Korkunç bir yüz, çok güzel gülümseyen bir yüz, ağlayan bir yüz ya da ürkütücü bir yüz gibi... Bu görüntülerden çarpıcı bir kurgu yaparak reklamı oluşturduk. Her oyuncuyu uzun uzun çekmiştik, festivalin açılış salonundaki ekranlardan gösterilmek üzere, arta kalan görüntülerden uzun, yarım saatlik bir kurgu yaptık. O kurguyu yaptığımız sırada yakın plan yüzün çok sinemasal bir malzeme olduğunu bir kere daha hissettim. Dreyer ya da Bergman'ın yıllar önce gösterdiği gibi, perdede beliren yakın plan yüz seyirciyi hipnotize edebiliyor. Bu yüzler aynı zamanda hikaye anlatıyor olsa, nasıl bir hikaye olurdu diye düşündüm. En sürükleyici hikaye motiflerinden biri cinayettir. Bir cinayet çevresinde oluşan bir sorgu olsa diye hayal ettim. Tiyatro festivali reklamını bir günde çekmiştik. Altı karakter olsa, altısına da birer çekim günü versem ve aynı ışık altında, altı insanın sorgu görüntülerini sanki polis tarafından videoya çekilmiş gibi kurgulasak nasıl olur diye hayal ettim. 9, aslında tamamen böyle bir basit yapım fikrinden yola çıktı.

 

Sinemada maliyet getiren şeylerin başında mekan değişikliği gelir, küçük bütçeli film yapmak isteyen yönetmenler genelde tek mekanda geçen filmlere yönelirler. Ancak tek mekan her zaman düşük bütçenin garantisi olmayabilir. Tek mekanda geçen bir film de karmaşık mizansen ve kamera hareketleri, özel ışıklar, efektler vb içeriyorsa oldukça pahalıya gelebilir. Benim derdim küçük bütçeli bir film yapmak ama film kalitesi konusunda hiç bir şeyden fedakarlık etmemekti. Bu nedenle, tek mekan içinde kadrajı da teke indirdim. Filmi tek mekan, tek kadraj ve tek sorgu ışığı altında bir film olarak tasarladım. 

Çok satan Türk gazetelerinin cinayet, kavga, soygun, yangın vs içeren üçüncü sayfa haberleri bir çok filme ilham vermiş, hatta örneğin Zeki Demirkubuz’un bir filmine isim bile olmuştur. 9’un da ilk fikri bir üçüncü sayfa haberiydi. Bir mahallede üç genç bir araya gelerek, sözde satanist bir ayin sırasında bir genç kızı öldürmüşlerdi. Gençlerin hepsi çok geleneksel ailelerden geliyordu. Birinin babası kasaptı, sözde satanist ayin sırasında öldürdüğü kediyi nasıl keseceğini babasının dükkanında öğrenmişti. Bu haber beni çok sarsmıştı. İstanbul’un ve Türkiye’nin diğer büyük şehirlerinin çevresinde büyüyen “varoş”lar, eskinin gecekondunun yeni zamanların konserve beton blok mahalleleri bana çok acıklı ve ürkütücü görünüyordu. Hiç bir şey olmuyormuş gibi görünen o gri, sarı tozlu sokaklarda birden inanılmaz bir şiddet başgösterebiliyordu. O yıllarda hemen hemen her kanalda bir “mahalle dizisi” vardı. Ertem Eğilmez’in 1970’lerde, Frank Capra filmlerine özenerek çektiği “sıcak insani ilişkiler”e dayalı bakkal amca, tonton manav. Laz kapıcı, iyi yürekli teyze, babacan polis, içli lokantacı vb karakterleriyle dolu bu diziler, İstanbul varoşlarında sürekli yeniden üretilen hayatın karşısında ancak zavallı birer nostalji örneği olabiliyorlardı. Bu “cici mahalle” fikrine karşı bir şey söylemek istiyordum. 

9 için ilham veren, Cihangir sokaklarının iki simasından da bahsetmem gerek. Bir tanesi evsiz bir genç kadındı. Yüzü güneşten ve soğuktan koyulaşmıştı. Saçları kıtık kıtık olurdu hep. Kat kat giyinir, serseri çocuklar, çöp toplayan adamlar, kendisi gibi sokakta yatıp kalkan diğer insanlarla takılırdı. Türktü herhalde ama yanından geçerken duyduğum sözlerini anlayamazdım, sanki başka bir dilden konuşurdu, sık sık elinde bir bira ya da şarap şişesiyle görülürdü. Soğuk bir kış günü onu Alman Hastanesi’nin yanından giren dar sokakta bir battaniyeye sarınmış oturuken görmüştüm. Ben geçerken hava almak ister gibi battaniyeyi araladı. Battaniyenin altında çırılçıplaktı. Sarı kara bedeni yer yer morluklarla kaplıydı. Bir görüşümde de hamileydi, kocaman bir karnı vardı. Sokaklarda birkaç yıl yaşadıktan sonra ortadan kayboldu. 

 

Bir de “Amerikalı” vardı. Anna ile oturduğumuz ilk eve taşınırken hamal arayınca, caminin orda Amerikalı var, o taşır demişlerdi. Amerikalı beyaz gür sakallı, iri yarı, cin gibi bakışlı bir adamdı. 50 yaşlarındaydı ama çok dinç ve güçlüydü. Birkaç arkadaşıyla birlikte evi taşımışlardı. Amerikalı lakabını sadece bir lakap olarak düşünmüştüm, aslı varmış: Anna ile İngilizce konuşuyorduk, işini bitiren Amerikalı bana döndü ve Amerikan aksanlı, çok akıcı bir İngilizceyle bir şeyler söyledi. Hiç beklemiyordum, şaşkınlıkla kim olduğunu nasıl bu kadar iyi İngilizce bildiğini sordum. Amerika’ya gidip on üç sene kaldığını, orada çalıştığını, New York, “Frisco”, Los Angeles, “bir ara Utah” gezdiğini anlattı. Sonra valide hastalandı, geldik... sonra dönemedik işte... Kaldık burda... Evler dükkanlar vardı sattık hepsini... Onun hayatını birkaç cümlede anlatırken kullandığı sözler neredeyse aynen 9’daki Amerikalı karakterine hayat verdi. Yaşlanmasına ve ciddi hastalıklar atlatmasına rağmen Amerikalı hala Cihangir’de yaşıyor ve caminin yanından her geçişimde beni İngilizce sözlerle selamlıyor.

Amerikalı, evsiz genç kadın, üçüncü sayfa haberi satanistler, mahalle dizileri.. Hepsi bir araya geldi ve 9’un ilk iskeleti çıktı. Senaryoyu gördüğümüz değil, göremediğimiz şeyler üzerine yazacaktım. Herkesin birbiri hakkında konuştuğu, sürekli dedikodu ve rivayet üretilen bir mahalleyi anlatacaktım. Hiçbir şeyin göründüğü gibi olmadığı, tozlu sokakların altında bir lav tabakası akan bir mahalleyi. 

Senaryoyu bildiğim ve alıştığım yöntemlerin tersine, hiçbir plan, tretman kurmadan yazdım. Arada ilerisi için notlar alıyordum ama özet hikaye yoktu. Senaryo sadece diyaloglar üzerine kuruluydu. Diyaloglar geliştikçe silip yeniden yazarak, herşeyi yazı sırasında keşfederek senaryoyu oluşturdum. İlk yazım bir buçuk ay kadar sürdü. Sağlı sollu, aksiyon/diyalog yazımını da terketmiştim. Çok az görsel tanım vardı. Senaryonun çoğu sadece diyalogtan oluşuyordu. 

Uzak bir mahallede, evsiz kim olduğu bilinmeyen genç kadın vahşi bir şekilde  öldürülmüştür. Irzına geçildiği, başının taşla ezildiği, üstelik ölmeden önce hamile olduğu belirlenmiştir. Mahalleden altı kişi paralel sorguya alınmıştır. Sorgu sırasında birbirlerini suçlar, mahallenin ve kendi karmaşık hayatlarının tarihine dair sırlar ortaya dökerler.

Tek bir çıplak ampulle aydınlanan karanlık bir sorgu odası hayal etmiştim. Bu odaya filmlerdeki gibi bir aynalı pencereden bakacaktık. İçeride konuşan insanlar, deney hayvanları gibi, polis tarafından 2-3 kamera ile kayda alınıyor olacaktı. Bu görüntüler aynalı pencerenin önündeki monitörlerden görünecekti. Bir ana kamera, iki de yardımcı kamera ile çalışmayı öngörmüştüm. Bir de filmin yarısında ne olduğunu anlayacağımız amatör kamera görüntüleri kullanmayı düşünmüştüm. Bunları bir el kamerasıyla tamamen amatör koşullarda çekmeyi planlamıştım.

Aynı okulda sinema okuduğum görüntü yönetmeni arkadaşım Aydın Sarıoğlu ile konuştuk.  Görüntü konusunda yaratıcı, farklı fikirler kattı. Ben mekanın tamamen karanlık olmasını, oyuncuların çıplak bir sarı ampul altında oturmasını hayal ediyordum. Aydın daha derin görüş alanı olan, mahzen gibi bir mekan ve fluoresan ışık kullanma fikrini sundu, çok hoşuma gitti. Sinan Çetin’le çalıştığım dönemden tanıştığım, görüntü yönetmeni/yönetmen Haluk Bener’le konuşmaya başladık. Haluk da prodüksiyon anlamında yardım edebileceğini söyledi ve aramıza katıldı.  Filmin her şeyini neredeyse maliyetsiz bulduk. Kamera ücretsiz geldi. Oyuncular ücretsiz oynadı. Reklam prodüksiyonu ile uğraşan PTT Film çok yardımcı oldu. Depo olarak kullandıkları mekanı verdiler. Sadece öğlen yemekleri ve minimum biçimde yol parası vs harcayarak, tamamen amatör bir heyecanla işe giriştik. 2001 yazında, Asmalımescit'te ve İstanbul’un eski mahallelerinde on iki günde çektik. 

Ali Poyrazoğlu’nu Arkadaşım Şeytan’dan beri severdim, Amerikalı rolünün ona yakışacağını düşünmüştüm. Ali Poyrazoğlu, ilk buluşmamızda senaryoyu eline aldı, Bu ne? Hım, Dokuz... Tamam oynuyorum dedi ve bir kenara koydu, kapağını bile açmadan. Ama senaryoyu okuyunca Firuz karakterini oynamak istediğini söyledi. Senaryodaki Firuz yirmili yaşlarda arkadaş grubundan, Kaya ile Tunç ayarında bir çocuktu, mahallenin zenginlerinden birinin oğluydu. Önce bu istek çok tuhaf geldi, yine de düşünmek için izin istedim. Sonra Firuz’un diğer iki mahalle delikanlısından daha yaşlı olması fikri hoşuma gitti ve senaryoyu buna göre değiştirdim, yeniden yazdım. Böylece aslında Firuz karakteri daha dokunaklı biri oldu. Yaşadığı aşk da daha yakıcı, insanın içini acıtan bir hal aldı. Türk filmlerinde eşcinsel karakterler çoğunlukla “macho” yönetmenlerin elinde dışarıdan bir bakış açısıyla, çoğunlukla karikatürize tipler olarak hayat bulabilir. Firuz, sinemamızda bir derinliği olan ve kendini cesaretle ifade edebilen ender eşcinsel karakterlerdendir. Daha önce Türk Sineması’nda Firuz'un filmin sonunda yaptığı gibi açık ve samimi bir eşcinsel ilan-ı aşk gördüğümü hatırlamıyorum.

Cezmi Baskın’ın da oynayacağı karakterle ilgili getirdiği önerileri kabul ettim. Cezmi Baskın, filmde Kitapçı Salim’i oynar. Bazı oyuncularda hep, bir tür kendine yontma alışkanlığı vardır. Cezmi de bu adamın mahalle ile ilişkisi hiç yok. İçine kapalı tamam, ama daha yakın ilişkisi olsa... Zamanında Saliha ile bir ilişkisi olmuş bile olabilir dedi. Saliha filmin en tutucu karakteri, yaşlı, başörtülü, kaskatı bir kadındı. İlk başta bu fikir de çok saçma geldi. Ama hep olduğu gibi, ertesi sabah uyandığımda fikri sevdim. Hatta Saliha'nın tek oğlu Kaya’nın babasının da Salim olmasına karar verdim ve birden filmin hikayesinin temel izleklerinden biri haline geldi bu değişiklik. 

9’un temel metaforu gündelik faşizmdir. Birbirimizi nasıl mahvediyoruz, otorite ile karşı karşıya kalınca nasıl birbirimizi satıyoruz, nasıl iktidarın dilini konuşuyoruz…Faşizmin 20. yüzyıldaki en büyük kurbanları Yahudiler, neredeyse tüm dünyanın bilincine kazılı bir simgeye dönüştüler. Kirpi’nin büyük olasılıkla Rusya ya da Ukrayna'dan gelmiş bir Yahudi olmasını, tüm halkayı tamamlayacak, filmin alegorisini bütünleyecek bir unsur olarak düşündüm. Yahudi müzikleri, özellikle Yiddish şarkıları her zaman hoşuma giderdi. Öyle bir çocuk şarkısı kullanmak istiyordum. Saposhkelekh şarkısını Zeynep Özbatur’un şirketinde İstanbul Masalları’na çalıştığımız sırada tanıştığım Alman yapımcı Judit Ruster önerdi. Onun da annesinin dinlediği meşhur bir anonim şarkıymış. Şarkıyı filmde asistanlık ve oyunculuk da yapan Sezgin Devran sadece vokal olarak çok güzel seslendirdi. 

9’da bir puzzle yapısı kurmak istedim. Hani düz bakınca bir şeye, çevirip tersten bakınca başka bir şeye benzeyen çizimler vardır. Bakış açınıza göre yaşlı bir kadın ya da genç bir kız olur. Tıpkı 9 rakamının 6 olabilmesi gibi. Nereden, hangi taraftan bakılırsa onun anlaşılabileceği bir yapı. Elinizde çevirebileceğiniz üç boyutlu bir biblo hayal edin, her çevirişte başka bir şeye benzesin. 9’da bunu hedefledim. Filmde hemen hemen her soru cevaplanır, biri dışında: Katil kim? Katil baktığınız açıya göre değişebilir. Katilin kim olduğu, filmin yazarı olarak, benim bakış açımdan çok belirgin. Ama başka bir açıdan bakan bir seyirci, filmdeki karakterlerden herhangi birini katil sanabilir. Bütün uçları açık bıraktım. 

Bu bakış açısı meselesini korumak için, filmin adının rakamla 9 olması konusunda ısrarcıydım. Ama birkaç yerde (Imdb dahil) Dokuz diye yazımlara rastlıyorum. Bu tip şeyler bir noktada elden kaçıyor maalesef. Filmin adı rakamla 9’dur, Dokuz değil.

 

 9, Türk toplumunun benim durduğum yerden bir panoramik görüntüsünü çekme ve bunu polisiye bir örgü içinde aktarma deneyidir. Filmdeki her karakter bir kesimin temsilcisidir. Yenik asiler, kayıp gençler, Türkiye'de kadın varoluşunun en uç iki noktasında duran iki kadın, iktidara en yakın gibi görünen ama en uzakta duran bir yalnız adam... Hepsinin günlük hayatta bir çok benzeri bulunabilir. 

Teyzem’den sonra profesyonel senarist havasına girmiştim, kafamı Yeşilçam’a kiralamaya başlamıştım. Belli formüllere göre, ticari, ticari olmasa bile sonuçta insanları etkilemeye çalışan, insanların zaaflarından yararlanmaya çalışan işler yazıyordum. Bence 9’un farkı, kendimi her aşamasında tamamen serbest bıraktığım bir film olmasıdır. Yazarken, çekerken, kurgularken seyirciyi, eleştirmenleri, festivalleri hiç düşünmedim diyebilirim. Kendimi önceden bir formülle, bir sloganla kısıtlamadım. Sonunda ne çıkacağını bilmiyordum. Açıkçası tek odada geçen, sadece sözlere dayalı bu metinden bir film çıkıp çıkmayacağını bile bilmiyordum. 

Bazı eleştirmenler filmlerimin, özellikle 9’un “deneysel” olduğuna dair yorumlar yapıyorlar. Ben bu kelimeden nefret ederim. Çünkü çoğu zaman bir şey denemiyorum, ne yaptığımı gayet iyi biliyorum. Ancak, 9’un hem yapım hem de hikaye manasında deneysel olduğunu kabul etmem gerek sanırım. 

9 için oyunculara teklif götürdüğümde: Böyle bir proje var, kendim yapımcı olacağım, sizin de filmde yer almanızı istiyorum ama sonuçta ne çıkacak bilmiyorum, var mısınız? diyordum.  Çünkü her şeyi yaptıkça öğreniyor, projeyi adım adım yaratıyordum. Örneğin filmi çekmeye başladığımızda nerede kurgulayacağımızı bile bilmiyorduk. Resmi bir çekim iznimiz, yapımcı belgemiz, kontrat sözleşme gibi bürokratik formalitelerimiz yoktu. Evet senaryo okurken sürükleyiciydi ama seyirci doksan dakika boyunca filmi seyredebilecek miydi? Tahmin edemiyordum. 9 ilk film olmanın ötesinde çok büyük bir yönetmenlik sınavıydı benim için. Bittiğinde o sınavı geçtiğim için çok mutlu oldum. Bir odanın içinde altı kişi konuşuyor, dışarıya amatör kamera görüntüleriyle çok ender çıkıyoruz. Bütün filmde taş çatlasa, on dakika ya da daha bile azdır o “dış” bölümler. Ama izleyici hikayeye kapılıp seyrediyor filmi. 

 

Filmi bitirdiğimizde İngiltere’de yaşıyordum. 2000 yılının Mart ayında ikinci kızımız Mina doğmuştu. Kısa bir süre sonra Anna ve çocuklar İngiltere’ye gitmişlerdi, oraya yerleşmeye karar vermiştik. Anna orada ev arıyordu. 2001 yılının Ağustos ayında, Anna’nın ailesinin de yaşadığı Hitchin kasabasında ev alarak, İngiltere’ye taşındık. Ben reklam çekimleri için İstanbul’a gelip gidiyordum, çoğunlukla oradaydım. 9’un kurgusunu bitirdikten sonra İngiltere’ye döndüm. O dönem televizyon kanalları sinema filmlerini yüksek ücretlerle satın alıyorlardı. 9’u da tüm baskı-aktarım masraflarını çıkaracak bir ücrete satabileğimizi tahmin ediyordum. Ancak, hiç kimsenin tahmin edemeyeceği bir felaket gerçekleşti: 11 Eylül. Bildiğimiz dünya tepetaklak olmuş, ülkenin sınırlarında savaş ihtimali bile belirmişti. Reklam işleri, televizyon işleri, her şey belirsiz bir süre için durdu. Filmi satmak için başvurduğumuz tüm kanallar, hiçbir şey satın alamadıklarını söylediler, her kapıdan döndük. Zaten bankada birikmiş paramın büyük kısmını evin peşin mortgage ücretine ve onarımına harcadığım için parasızlıktan bir anda İngiltere’de kalıverdim. 9 aylarca elimizde video haliyle bekledi. 35mm filme aktaramadığımız için aylarca sadece arkadaşlarımla ev gösterimlerinde paylaştığım bir film oldu. Gören herkes filmi beğeniyordu ama elimizdeki video kasetler haricinde henüz film bitmemiş haldeydi. Derken çekimler boyunca bize zaten yardım etmiş olan PTT Film’den yapımcı arkadaşlar Tünay ve Şebnem, laboratuar işlemlerini karşılayarak, filme ortak olmayı önerdiler. 9, bu sayede filme basılabildi, ardından İstanbul’da yarışmaya girdi, En İyi Film ödülü aldı ve sonrasında Yabancı Film Oscarı için Türkiye'nin adayı seçildi, o yılın en iyiler listesinde hep başlardaydı.